Αεργίτες: Ο Νοέμβριος στον Πόντο, με τη σπορά και τα βαριά κρύα

Ο Νοέμβριος πήρε το όνομά του από τη λατινική λέξη nove, η οποία σημαίνει τον αριθμό εννιά, γιατί ο November –όπως ονομαζόταν από την ρωμαϊκή εποχή μέχρι τις μέρες μας στην Εσπερία– ήταν ο ένατος μήνας του λατινικού ημερολογίου. Στην αρχαία Ελλάδα τον έλεγαν Μαιμακτηριώνα γιατί ήταν αφιερωμένος στον Δία τον Μαίμακτο, χαρακτηρισμός που συνδέει τον επικεφαλής του Δωδεκάθεου με την ιδιότητά του να ταράζει τον ουρανό και να δημιουργεί καταιγίδες και έκτακτα μετεωρολογικά φαινόμενα.

Στον ελλαδικό χώρο είχε πάμπολλα ονόματα, όπως: Βροχάρης (γιατί έπεφταν πολλές βροχές), Νιαστής (νεάσματα=οργώματα), Παχνιστής (από την πάχνη που έπεφτε το πρωί), Αϊστράτηγος και Αϊταξιάρχης (από τη μεγάλη γιορτή των Αρχαγγέλων στις 8 του μηνός), Αϊφίλιππας (από τη γιορτή του Αγίου Αποστόλου Φιλίππου στις 14 του μηνός), Μεσοσπορίτης (ονομασία που συνδέεται με την γιορτή των Εισοδίων της Παναγίας).

Πώς έλεγαν όμως το μήνα Νοέμβριο οι παλαιοί εμούν; Στην Κερασούντα τον έλεγαν Αγιγιωργίτη αλλά και Αγιγιωργίτε, στη Σινώπη Αϊγιωργίτη, ενώ στη Χαλδία, στην Τραπεζούντα, στη Σάντα και στον Όφη ονομαζόταν Αεργίτες.

Όλες οι ονομασίες του μήνα αυτού στον Πόντο παράγονται από το όνομα του Αγίου Γεωργίου λόγω της ανακομιδής των λειψάνων του και των εγκαινίων του ναού του στη Λύδδα, πλησίον της Ιόππης της Παλαιστίνης, κατά τα έτη της βασιλείας του Μεγάλου Κωνσταντίνου (στις 3 Νοεμβρίου).

Τα Κοτύωρα (Ορντού) διαφοροποιούνταν αισθητά και ονόμαζαν τον Νοέμβριο Γοτζ-άγη, δηλαδή μήνα των κριαριών, λόγω του οίστρου τους που συνηθιζόταν κατά το μήνα αυτόν. Όποιο γέννημα προέκυπτε τον μήνα Αεργίτε, λεγόταν Αεργιτέσιν.

Οι δε Τούρκοι έλεγαν τον Νοέμβριο Αβαράν, λέξη που χρησιμοποιούμε και εμείς «ατός αβαράς έν’» – δηλαδή δεν έχει δουλειά, είναι αργόσχολος. Προφανώς ο μήνας Νοέμβριος για τους Τούρκους ήταν μήνας που δεν είχε δουλειά.

Στη Λάρνακα της Κύπρου υπάρχει περικαλλής ναός του Αγίου Γεωργίου που γιορτάζει στις 3 Νοεμβρίου και όχι τον Απρίλιο. Ο Νοέμβρης στην Κύπρο λέγεται Νιόβρης και η 3η Νοεμβρίου η ημέρα «τ’ Αϊ-Γιωρκού του σπόρου». Ήταν η μέρα που οι Κύπριοι γεωργοί παραδοσιακά άρχιζαν τη σπορά. Οι Κύπριοι αγρότες, ειδικά στην περιοχή Ακανθού (κατεχόμενο χωριό της Αμμοχώστου), πήγαιναν στα χωράφια τους φροντίζοντας να έχουν γένια πολλών ημερών για να φυτρώσουν και τα σπόρια τους πυκνά όπως τα γένια τους!

Μάλιστα οι Κύπριοι οι οποίοι είναι γνωστοί για τα διάσημα «τσιαττιστά τους», τις αυτοσχέδιες παραδοσιακές ρίμες στιγμιαίας έμπνευσης που τραγουδούν σε κάθε ευκαιρία και έχουν εγγράψει ως στοιχείο της Άυλης Πολιτιστικής τους Κληρονομιάς στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO, για το μήνα Νοέμβρη, τον δικό τους Νιόβρη, συνήθιζαν να τραγουδούν (είναι απλός μονός στίχος αλλά μπορεί να ενταχθεί σε ένα δίστιχο τσιαττιστών):

Χωράφιν του Νιόβρη, πκιον τζι αν το βρεις ή δκιον τζι αν το βρεις.

Δηλαδή, σε ελεύθερη μεταφορά, δεν υπάρχει καταλληλότερη εποχή από τον Νοέμβρη για να σπείρεις το χωράφι σου.

Στα μέσα του 19ου αιώνα σταμάτησε η λειτουργία των μεταλλείων της Αργυρούπολης της Χαλδίας και οι ματεντζήδες μετακινήθηκαν δυτικά στο Ακ Νταγ Ματέν, στο Κιουμούς Ματέν αλλά και στα βάθη της Καππαδοκίας, έως τη Μαλάτεια. Πολλοί κάτοικοι της άλλοτε κραταιής πόλης της Κιμασχανάς με τα προνόμια που της είχαν δοθεί από τον Σουλτάνο (διέθετε μέχρι και νομισματοκοπείο την περίοδο της ακμής της), αναγκάζονταν να μεταναστεύουν στη Ρωσία για μήνες ολόκληρους και επέστρεφαν στην γενέτειρά τους το τέλος Οκτωβρίου.

Επειδή λοιπόν ο Αϊ-Γιώργης για τους Ποντίους που τον τιμούν ιδιαίτερα είναι μεγάλο κεφάλαιο στη ζωή τους και απουσίαζαν στην εορτή του στις 23 Απριλίου την Άνοιξη, καθιέρωσαν τον εορτασμό της ανακομιδής των λειψάνων του στις 3 Νοεμβρίου με πανηγυρική Θεία Λειτουργία και εκδηλώσεις σαν να πρόκειται για την ημέρα του εορτής του μαρτυρίου του Τροπαιοφόρου.

Οι νοικοκυρές έστρωναν τα στρωσίδια τους και τα χαλιά τους μια μέρα πριν από τις τρεις του Αεργίτη, για να είναι καθαρά και όμορφα τα σπίτια τους στη γιορτή του. Γι’ αυτό και λεγόταν το δίστιχο:

Αγιωργίτα στρώσον,
Αγιωργίτα σ’κώσον.

Δηλαδή στρώσε τα χαλιά και τα σκεπάσματα του Αγίου Γεωργίου στη γιορτή του τον Νοέμβρη, και σήκωσέ τα στη γιορτή του τον Απρίλη.

Τον Νοέμβριο στον Πόντο κάνει πολύ κρύο. Εμπνευσμένη από το κρύο αυτήν τη φορά, η λαϊκή ποντιακή μούσα κατέγραψε πολλά δίστιχα. Στην Ινέπολη, που ο βαρύς χειμώνας συνέπιπτε με τη γιορτή του Αγίου Φιλίππου, του Αποστόλου του Χριστού ο οποίος ήταν πολύ αγαπητός στον Πόντο –με τον σπουδαιότερο ναό αφιερωμένο σε αυτόν να βρίσκεται σε μια από τις πιο όμορφες περιοχές του κέντρου της Τραπεζούντας–, έλεγαν:

Καλώς τονε τον Φίλιππα
τα χιόνα φορτωμένος

ενώ στο Σταυρίν:

Εξέβεν ο Τρυγομηνάς κ’ εσέβεν Αεργίτες
τα χιόνα έγκεν κ’ έστρωσεν άμον καλός τεχνίτες.

Ο Δ.Κ. Παπαδόπουλος («Σταυριώτης»), μάλιστα, έλεγε:

τ’ Αεργίτα οξουκέσ’ δουλείαν ’κί πλερούται,

δηλαδή όταν δουλεύεις σε εξωτερικό περιβάλλον τον Νοέμβριο, η δουλειά αυτή δεν πληρώνεται όσες και να είναι οι απολαβές της, λόγω του δριμέος ψύχους.

Ανάλογα με το γεωφυσικό ανάγλυφο της περιοχής και τις χαμηλές θερμοκρασίες που είχε, οι παλαιοί εμούν σκάρωναν και τα κατάλληλα δίστιχα. Έτσι στην Ίμερα, την Κρώμνη και τη Ματσούκα, όπου επικρατούσαν χαμηλές θερμοκρασίες λόγω του υψομέτρου και των ορεινών όγκων, οι κάτοικοί τους τον χειμώνα ήταν πιο …αβαράδες και δεν ήθελαν να αφήσουν τα ζεστά τους κρεβάτια λέγοντας:

Αεργίτα το κρεβάτι σ’
πάντα ας καζατεύ’ τ’ ομμάτι σ’

Οι Πόντιοι στιχοπλόκοι δεν θα μπορούσαν να αφήσουν εκτός την «ειδική κατηγορία» των ερωτευμένων!

Κρυάδας και χόνα πολλά έγκε μας Αεργίτες,
σον κρύον π’ ευτάει σεβταλούκ, θα εν’ πολλά τεχνίτες.

Όσοι από εμάς είχαμε την ξεχωριστή ευλογία να μεγαλώνουμε ως παιδιά με τις Πόντιες γιαγιάδες μας, σίγουρα κάποια ιστορία με πολλά χιόνια έχουμε να θυμηθούμε από αυτές, από τα σπίτια μας στον Πόντο όπου τον χειμώνα κρέμονταν σταλακτίτες από τα κεραμίδια οι οποίοι έλιωναν την Άνοιξη.

Στα παραλιακά Σούρμενα, τα οποία γνώρισαν ένα από τα σκληρότερα πρόσωπα του τουρκικού εθνικισμού κατά τα γεγονότα της Γενοκτονίας, τα χαψία στη θάλασσα ήταν τόσο πολλά που κατευθείαν από το λιμάνι έμπαιναν στο τηγάνι, όπως μας πληροφορεί το σουρμενίτικο δίστιχο:

Τ’ Αγιεργίτα ας σο λιμάν’
τα χαψία ’ς σο τηγάν’.

Ο μήνας Νοέμβριος είναι γεμάτος με μεγάλες γιορτές της Χριστιανοσύνης. Την «αυλαία» ανοίγει την πρώτη του μηνός μια «δικιά μας» Αγία – ας μας επιτραπεί η έκφραση και η τάση μας να την αγαπάμε λίγο παραπάνω από τους άλλους αγίους, λόγω της κοινής μας καταγωγής και του ποντιακού ψυχικού σθένους της: Πρόκειται για την Αγία Ελένη τη Σινωπίτιδα που μαρτύρησε σε ηλικία μόλις 15 ετών, για την οποία το pontosnews.gr έχει ετοιμάσει αφιέρωμα για το πώς σώθηκε η κάρα της από το χαλασμό στη Σινώπη και ήρθε στην Ελλάδα.

Την 1η Νοεμβρίου γιορτάζουν και οι Μεγαλοκομνηνοί μάρτυρες, ο τελευταίος αυτοκράτορας της Τραπεζούντας Δαβίδ με τους γιους του Βασίλειο, Γεώργιο, Εμμανουήλ, και τον ανεψιό του Αλέξιο. Στις 4 Νοεμβρίου ένας άλλος «πολύ δικός μας» Άγιος, ο Αργυρουπολίτης και κατόπιν Καρσλής –όπως οι περισσότεροι Αργυρουπολίτες– Άγιος Γεώργιος ο Καρσλίδης, και το μοναστήρι της Σίψας στη Δράμα πανηγυρίζει!

Η 8η Νοεμβρίου είναι η ημέρα των Αρχαγγέλων, των προστατών της Πολεμικής Αεροπορίας μας. Στις 9 του μηνός γιορτάζει ο Άγιος Νεκτάριος. Στις 10 ο Άγιος Αρσένιος ο Καππαδόκης, ανάδοχος του Αγίου Παϊσίου. Στις 11 ο στρατιωτικός Άγιος Μηνάς.

Στις 12 Νοεμβρίου γιορτάζει ο Όσιος Νείλος και στις 13 ο ρήτορας της Ορθοδοξίας και μεγάλος ιεράρχης Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, που άφησε την τελευταία του πνοή στο δρόμο για την εξορία στα Κόμανα του Πόντου, και μνημονεύεται στο «θρήνο της Τραπεζούντας»:

Μη κλαις, μη κλαις Αϊ-Γιάννε μου και μη δερνοκοπισκάσαι,
η Ρωμανία κι αν πέρασεν ανθεί και φέρει κι άλλον!

Στις 14 Νοεμβρίου ο συμπολιούχος της Θεσσαλονίκης Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς και ο Απόστολος Φίλιππος. Στις 21 γιορτάζει αυτή που έφερε στον κόσμο τον Θεάνθρωπο Ιησού Χριστό, το δεύτερο πρόσωπο της Αγίας Τριάδας! Είναι τα Εισόδια της Θεοτόκου· σύμφωνα με τη θρησκευτική μας παράδοση, η 3χρονη Παναγία οδηγείται συνοδευόμενη από τους γονείς της Ιωακείμ και Άννα και πλήθος λαμπαδηφόρων παρθένων στα Άγια των Αγίων!

Στις 22 Νοεμβρίου γιορτάζει ο Μικρασιάτης Άγιος Ιάκωβος Τσαλίκης, στις 25 η Αγία Αικατερίνη, στις 26 ο προστάτης των παιδιών Μικρασιάτης Άγιος Στυλιανός και στις 30 ο Απόστολος Ανδρέας, ο μαθητής του Χριστού που εκχριστιάνισε τον Πόντο.

Ευλογημένος μήνας λοιπόν ο Αεργίτες, ευχόμαστε υγεία και να είμαστε κάτω από την σκέπη των πολλών αγίων του!

Αλεξία Ιωαννίδου