Στο γνωστό βιβλίο του Ζμπίγκνιου Μπρεζίνσκι Η Μεγάλη Σκακιέρα ένα σημαντικό μέρος του παιχνιδιού διαδραματίζεται στον Καύκασο και την Κεντρική Ασία, εκεί όπου τις τελευταίες ημέρες εξελίσσεται ένα νέο δράμα σε βάρος του αρμενικού λαού. Είναι ένας χώρος ο οποίος παράγει αντιθέσεις, στον οποίο θέλουν να παρεισφρήσουν οι ΗΠΑ, δεν τον εγκαταλείπει η Ρωσία και θέλουν να διαδραματίσουν ρόλο και παίκτες όπως η Τουρκία.
Είναι ευνόητο πως σε έναν τέτοιο δύσκολο χώρο δυνάμεις όπως η Ελλάδα δεν έχουν κανέναν ρόλο, έστω και αν επηρεάζονται εμμέσως αλλά και αμέσως.
Μου έκανε εντύπωση σχόλιο της Τουρκάλας δημοσιογράφου και υποψήφιας δρ Uzay Bulut στο X (@bulutuzay_), η οποία θεωρεί ως έναν από τους λόγους της ελληνοτουρκικής ύφεσης την επικέντρωση της Άγκυρας στις αζεροαρμενικές εξελίξεις. Η Τουρκία θέλει να έχει τα νότα της διασφαλισμένα με την Ελλάδα για να υποστηρίξει το Αζερμπαϊτζάν, κατά την ίδια, και γι’ αυτό έριξε τους τόνους – στην ουσία μετέθεσε την αντιπαράθεση για ευθετότερο χρόνο.
Η Τουρκία αυτήν τη στιγμή είναι οικονομικά αδύναμη αλλά και αποφασισμένη να δημιουργήσει τις υποδομές και τις ενεργειακές πηγές που θα αναπτύξουν την οικονομία της. Μια οικονομικά εύρωστη χώρα, αν και όποτε γίνει τέτοια, σε συνδυασμό με την παραγωγή δικών της οπλικών συστημάτων, ένα σημαντικό μέγεθος πληθυσμού και την κρατική αποφασιστικότητα που επιδεικνύει αποτελεί εν δυνάμει απειλή για ένα κράτος και ένα έθνος που συρρικνώνεται, όπως η Ελλάδα. Η αναζήτηση προστασίας δεν αποτελεί πάντοτε την καλύτερη λύση.
Σε γενικές γραμμές ίδια –ή, μάλλον, χειρότερη– είναι η μοίρα και του άλλου λαού που υπέστη γενοκτονία στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, των Αρμενίων, η πολιτική ζωή των οποίων στη μετασοβιετική εποχή έχει όλα τα χαρακτηριστικά παρακμής. Διαφθορά, προσκόλληση σε δυνάμεις, έντονες εσωτερικές αντιθέσεις, αδυναμία υποστήριξης ομοεθνών θυλάκων, όπως το Ναγκόρνο Καραμπάχ, ήττες που αποδομούν την κρατική συγκρότηση, αναζήτηση συμφωνίας με τον εχθρό.
Η Τουρκία βοήθησε τους Αζέρους να κερδίσουν τους Αρμένιους και στον δεύτερο πόλεμο, το 2020, και τώρα, στον τρίτο πόλεμο κατά τον οποίο οι δυνάμεις του Αρτσάχ παραδόθηκαν. Έχει όμως τη βούληση και τη δυνατότητα η Άγκυρα να γίνει ως γέφυρα μεταξύ των δύο για να πολλαπλασιάσει τα κέρδη της. Στους Αζέρους παρέχει όπλα και στρατιωτική υποστήριξη, στους Αρμένιους ανθρωπιστική προστασία στο θύλακα του Ναγκόρνο Καραμπάχ και διαμεσολάβηση.
Προς το παρόν δεν τα πάει άσχημα.
Το αδιέξοδο των Αρμενίων είναι ότι ενώ θέλουν να απαλλαγούν από τον αποτυχημένο πρωθυπουργό τους Νικόλ Πασινιάν, δεν έχουν καλύτερη εναλλακτική λύση. Η φιλορωσική αντιπολίτευση άφησε τις χειρότερες εντυπώσεις όσο βρισκόταν στην εξουσία και δεν διαφαίνεται άλλη προσωπικότητα που θα μπορούσε να αναλάβει τα ηνία αυτή την κρίσιμη στιγμή.
Υπάρχει ένα αδιέξοδο αλλά και ένα λάθος του Πασινιάν. Το αδιέξοδο είναι ότι η Δύση αναγνώρισε το Ναγκόρνο Καραμπάχ ως έδαφος του Αζερμπαϊτζάν. Και η αδυναμία συνίσταται στην αποτυχία του να διασφαλίσει κάποιου είδους αυτονομία της περιοχής στο πλαίσιο του Αζερμπαϊτζάν. Ήταν δυνατό; Ναι, ήταν.
Η περιοχή πολλά χρόνια πριν κατέχονταν από τους Αρμένιους, αλλά αυτό δεν έχει πια σημασία. Η κρίσιμη χρονολογία είναι το 1991, μετά την πτώση του σοβιετικού καθεστώτος, όταν οι ηγέτες των μετασοβιετικών κρατών, πρώην σοβιετικών δημοκρατιών, πλην των βαλτικών, συναντήθηκαν στην Άλμα Άτα (τότε πρωτεύουσα του Καζακστάν), και συμφώνησαν να αναγνωρίσουν τα κρατικά τους σύνορα στα όρια που είχαν επί σοβιετίας.
Ο Πασινιάν τότε δεν υπήρχε, αλλά η Αρμενία θα μπορούσε να θέσει ως όρο ότι το Ναγκόρνο Καραμπάχ θα υπαχθεί μεν στο Αζερμπαϊτζάν αλλά ως αυτόνομο. Αυτόνομη περιοχή ήταν και επί σοβιετίας.
Τα πνεύματα τότε ήταν επαναστατικά, οι Αρμένιοι του Ναγκόρνο Καραμπάχ ξεσηκώθηκαν, πήραν τα όπλα, κέρδισαν και διακήρυξαν την ανεξαρτησία τους χωρίς κανείς να τους αναγνωρίσει. Ούτε η κυρίως Αρμενία.
Οι Αζέροι λειτούργησαν μεθοδικά και το 2020 με τη βοήθεια και της Τουρκίας κατέλαβαν τις περιοχές μεταξύ Ναγκόρνο Καραμπάχ και Αρμενίας που ήλεγχαν οι Αρμένιοι. Και το 2022 στην Πράγα συναντήθηκαν ο Πασινιάν με τον Αλίεφ και υπέγραψαν δήλωση με την οποία επιβεβαίωσαν τη δέσμευσή τους στην συμφωνία του 1991. Ήταν η δεύτερη ευκαιρία για τον Πασινιάν να υπογράψει μεν αλλά και να ζητήσει αυτονομία. Δεν το έκανε, δεν μπόρεσε να το πετύχει, η ευκαιρία χάθηκε. Και τώρα οι ομοεθνείς του παραδόθηκαν και βρίσκονται στο έλεος των Αζέρων.
Σ’ αυτή τη συγκυρία όλοι κάνουν τους ανθρωπιστές. Ακόμη και ο Ερντογάν που υπόσχεται ανθρωπιστική μεταχείριση στους Αρμένιους του Ναγκόρνο Καραμπάχ για να πουλήσει εκδούλευση στον Πασινιάν, άνθρωπο της Δύσης, ο οποίος αναζητά στήριγμα ακόμη και στην Τουρκία αφού ούτε οι ΗΠΑ, ούτε η ΕΕ του παρέχουν. Η Ελλάδα φυσικά δεν μπορεί.
Όμως, το μεγάλο διακύβευμα τώρα είναι ο περίφημος διάδρομος του Ζανγκεζούρ, μια στενή λωρίδα γης στα σύνορα της Αρμενίας με το Ιράν την οποία θέλουν να αποσπάσουν οι Αζέροι από τους Αρμένιους για να επικοινωνεί το Αζερμπαϊτζάν με το Ναχτσιβάν, μια αυτόνομη αζερική οντότητα δυτικά της Αρμενίας. Η επικοινωνία σήμερα γίνεται μέσω Ιράν.
Ο διάδρομος αυτός –και αυτό κρατήστε το– θα αναδειχθεί το επόμενο διάστημα σε νέο πεδίο τριβής.
Οι Αρμένιοι θεωρούν πως λόγω της απαίτησης των Αζέρων να περνούν ελεύθερα από το διάδρομο μπορεί να απειλήσουν μαζί με τους συμμάχους τους το ίδιο το αρμενικό κράτος.
Το Αζερμπαϊτζάν υποστηρίζει σθεναρά ότι το άρθρο 9 της εκεχειρίας που συνήψε το 2020 με την Αρμενία επιτρέπει το άνοιγμα του διαδρόμου και το Μπακού έχει προηγουμένως εκφράσει τα σχέδιά του να εκσυγχρονίσει τους σοβιετικής εποχής σιδηροδρόμους και τους αυτοκινητόδρομους της περιοχής, για να συνδέσει καλύτερα το Αζερμπαϊτζάν με το Ναχτσιβάν.
Την Τουρκία την συμφέρει το άνοιγμα του διαδρόμου διότι θα έχει άμεση επαφή με το Αζερμπαϊτζαν και μέσω αυτού με τον Καύκασο και την Κεντρική Ασία ενώ θα ενώνεται με την περιοχή της δυτικής Κίνας όπου κατοικούν οι Ουιγούροι. Ο διάδρομος αυτός αποκαλείται από ορισμένους επικριτές του διάδρομος ΝΑΤΟ-Τουράν. Ο Ερντογάν, μάλιστα, μετά την αζερική νίκη στο Ναγκόρνο Καραμπάχ έσπευσε στο Ναχτσεβάν για να γιορτάσει τη νίκη και να θεμελιώσει τον αγωγό που θα μεταφέρει φυσικό αέριο από την τουρκική πόλη Ιγκντίρ.
Οι Αμερικανοί και οι Ρώσοι δεν έχουν λόγο να μην θέλουν να λειτουργήσει ο διάδρομος.
Και μόνο στο Ιράν υπάρχει μια τάση, η οποία είναι κυρίαρχη, που δεν επιθυμεί την κατασκευή του. Οι λόγοι αρκετοί, αλλά δεν φαίνονται ιδιαιτέρως σοβαροί. Η διέλευση σήμερα των Αζέρων προς το Ναχτσεβάν γίνεται μέσω Ιράν με ό,τι αυτό προσφέρει από άποψη οικονομίας και επιρροής αυτό στη χώρα. Η μη λειτουργία του διαδρόμου φέρει το Ιράν σε επαφή με την Αρμενία. Ένας διάδρομος με τις προϋποθέσεις που ζητά το Αζερμπαϊτζάν θα διέκοπτε αυτήν την επαφή.
Ειρήσθω εν παρόδω, ένας από τους ισχυρούς υποστηρικτές του Αζερμπαϊτζάν είναι το Ισραήλ το οποίο στηρίζει την κατασκευή του διαδρόμου. Τέλος, υπάρχει ένας ακόμη λόγος που το Ιράν ανησυχεί για το διάδρομο. Ο ιρανικός πληθυσμός που ζει στα σύνορα με την Αρμενία και το Αζερμπαϊτζάν είναι Αζέροι. Με ό,τι υπονοείται.
Σε ένα τέτοιο σκηνικό η Αθήνα δεν θα μπορούσε να κάνει τίποτε, διότι το παιχνίδι είναι πολύπλοκο και το υπουργείο Εξωτερικών περιορίστηκε στην έκφραση των ανθρωπιστικών του αισθημάτων προς τα θύματα του πολέμου, τους Αρμένιους.
Υπάρχει όμως ένα ζήτημα η εξέλιξη του οποίου θα φανεί το επόμενο διάστημα. Η ιστορία του Ναγκόρνο Καραμπάχ μοιάζει αρκετά με το Κυπριακό. Μέχρι σήμερα το Αζερμπαϊτζάν ήταν προσεκτικό στις κινήσεις του σχετικά με το θέμα αυτό. Τώρα που έλυσε το πρόβλημά του με τη βοήθεια της Τουρκίας μάλιστα, ποια θέση θα έχει; Μένει να το δούμε.
Τα παιχνίδια στην περιοχή είναι μεγάλα και σύνθετα. Η Ελλάδα θα έπρεπε να ήταν προετοιμασμένη να τα αντιμετωπίσει διότι η εξέλιξή τους διαφαινόταν. Τώρα θα περιοριστεί μάλλον σε ρόλο κομπάρσου.
Όσο για τους Αρμένιους, ο διάδρομος είναι ίσως το τελευταίο τους χαρτί για να διαπραγματευθούν ένα είδος αυτονομίας για τους ομοεθνείς τους στο Ναγκόρνο Καραμπάχ.
Αυτή είναι η μοίρα των αδύναμων και αυτό ας το έχουν υπόψη τους στην Αθήνα.
