Με το κείμενο αυτό δεν επιχειρώ να «κομίσω γλαύκας εις Αθήνας», αφού πολλοί ειδικοί έχουν αναφερθεί και έχουν μελετήσει τη Θεωρία της Ζώνης που περιβάλλει τον ασιατικό χώρο και το ρόλο που η Ζώνη αυτή παίζει στις γεωπολιτικές εξελίξεις των τελευταίων δύο και πλέον αιώνων. Αυτό όμως που απουσιάζει από το δημόσιο λόγο είναι ο τρόπος που η θεωρία αυτή επίδρασε και επιδρά στην ιστορία της περιοχής μας, η σχέση δηλαδή της γεωγραφικής αιτιοκρατίας με την εξέλιξη της ιστορίας. Πρόθεση του κειμένου πέραν των άλλων είναι να συμβάλει στη λείανση των διχαστικών αντιλήψεων και αναχρονιστικών πολιτικών αντιπαραθέσεων, οι οποίες σοβούν δυστυχώς μέχρι σήμερα και ταλαιπωρούν την ελληνική κοινωνία, όταν μάλιστα τα υποκείμενα της ιστορίας λειτουργούν υπό τις αδυσώπητες προσταγές της γεωγραφίας του κόσμου.
Παρατηρώντας τον παρακάτω παγκόσμιο χάρτη οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι η «καρδιά του κόσμου» («heartland») περιλαμβάνει κατά βάση το σύνολο της πρώην Σοβιετικής Ένωσης.
Ο έλεγχος της «καρδιάς του κόσμου» («heartland») προϋποθέτει τον έλεγχο της Ευρασιατικής περιμέτρου (Rimland).
Δηλαδή, όποιος ελέγχει τη Ζώνη Rimland ελέγχει κατά συνέπεια και εξουσιάζει την «παγκόσμια νήσο» («world island»), δηλαδή την Ασία, την Ευρώπη και τη Β. Αφρική. Όποιος εξουσιάζει την «παγκόσμια νήσο» κυβερνά τον κόσμο. Αυτές τις θεωρίες κατέγραψαν οι Mackinder (1861-1947) και Spykman (1893-1943). Οι βασικοί λόγοι που καθιστούν τον προαναφερόμενο χώρο τον πλέον σημαντικό παγκοσμίως είναι:
- Το ακατάρριπτο στρατηγικό βάθος της «καρδιάς του κόσμου» («heartland») (χαρακτηριστικά παραδείγματα οι αποτυχημένες εκστρατείες του Ναπολέοντα και του Χίτλερ).
- Ο εντοπισμός του 70 + % των παγκόσμιων αποθεμάτων ενέργειας (πετρέλαιο, αέριο, σπάνιες γαίες) στην «παγκόσμια νήσο».
- Οι θαλάσσιοι οδικοί άξονες των θερμών υδάτων (νότιες θάλασσες).
Ακόμα και σήμερα παρά την αλματώδη ανάπτυξη της τεχνολογίας, ο χώρος της Ρωσίας αποτελεί την καρδιά του κόσμου. Ο δακτύλιος που περιβάλλει τη Ρωσία από τη Σκανδιναβία μέχρι την Κίνα, ο χώρος δηλαδή που βρίσκεται δυτικά και νότια στο μαλακό υπογάστριο της Ρωσίας, είναι ο χώρος του παγκόσμιου γεωπολιτικού ανταγωνισμού, εντός του οποίου έλαβαν και εξακολουθούν να λαμβάνουν χώρα όλες σχεδόν οι παγκόσμιες θερμές αντιπαραθέσεις. Σημειώνω π.χ.: Α΄ και Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, Βιετνάμ, Κορέα, Αφγανιστάν, Ιράκ, Ιράν, Ισραήλ, Β. Αφρική, Λίβανος, Συρία, Κύπρος, Κουρδιστάν, Ουκρανία, Αζερμπαϊτζάν, Αρμενία, ελληνοτουρκικά, κ.ά.
Όλες οι αντιπαλότητες αφορούν στον έλεγχο των πηγών ενέργειας και στην περίσφιξη της Ρωσίας ή αντιθέτως στην προσπάθεια εξόδου της Ρωσίας στα θερμά ύδατα των νότιων θαλασσών (π.χ. Αιγαίο, Ινδικός Ωκεανός, κ.τλ.).
Οι αντιπαραθέσεις παραμένουν αμετάβλητες, είτε την «heartland» κατείχε η Τσαρική Ρωσία είτε η Σοβιετική Ένωση είτε η σημερινή Ρωσία.
Παρακάτω θα επιχειρήσουμε να παραθέσουμε ορισμένα ιστορικά παραδείγματα.
• Τα κίνητρα της δολοφονίας του Καποδίστρια, πέραν της διαφθοράς και των οικονομικών συμφερόντων, αφορούσαν και στην προληπτική ανάσχεση της επιρροής της Ρωσίας στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος.
• Με το επινενοημένο Σχίσμα της Βουλγαρικής Εξαρχίας (1870) τίθεται η βάση για τη δημιουργία του σύγχρονου βουλγαρικού κράτους και με τη Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου (1878) επιχειρείται η έξοδος της Βουλγαρίας στα θερμά ύδατα της Μεσογείου. Τη Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου την υπέγραψε η Ρωσία με την Οθωμανική Αυτοκρατορία, μετά τη νίκη της πρώτης στον Ρωσοτουρκικό Πόλεμο (1877-1878). Η Βουλγαρία είχε κοινά συμφέροντα και την υποστήριξη της Ρωσίας, ενώ τα συμφέροντα της Ελλάδας ταυτίζονταν με αυτά των δυτικών ναυτικών χωρών, οι οποίες με τη συνθήκη του Βερολίνου (1878) ακύρωσαν την προοπτική εξόδου της Βουλγαρίας στη Μεσόγειο. Το προαναφερόμενο ιστορικό πλαίσιο αποτελεί ουσιαστικά την αφετηρία του Μακεδονικού Ζητήματος.
• Οι επεμβάσεις τόσο της Σοβιετικής Ένωσης (1979-1989) όσο και των ΗΠΑ (2002-2021) στο Αφγανιστάν είχαν ακριβώς αντίρροπες αιτίες. Η πρώτη εκτός από την υποστήριξη της φίλα προσκείμενης στη Μόσχα κυβέρνησης της Καμπούλ αναζητούσε και διέξοδο προς τη θάλασσα. Η δεύτερη πέραν της καταδίωξης των Ταλιμπάν μετά την πτώση των δίδυμων πύργων (2001) επεδίωκε και τον περιμετρικό έλεγχο της Σοβιετικής Ένωσης.
• Οι διώξεις των Ελλήνων της Μικράς Ασίας και οι εν συνεχεία ανταλλαγές των πληθυσμών αποσκοπούσαν στη δημιουργία ενός καθαρού και ομοιογενούς σύγχρονου τουρκικού κράτους, φιλικού και οικονομικά ελεγχόμενου από τις δυτικές δυνάμεις, στα όρια της Σοβιετικής Ένωσης. Πιο συγκεκριμένα, αυτή ήταν η πολιτική της Γερμανίας λίγο πριν και με την έκρηξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, την οποία στη συνέχεια υιοθέτησαν η Μ. Βρετανία, η Γαλλία και η Ιταλία, μετά τη λήξη του Μεγάλου Πολέμου και την ήττα των Κεντρικών Δυνάμεων, κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Μικρασιατικής Εκστρατείας και μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή. Η ασυνέπεια της Άγκυρας απέναντι στη συνδρομή της Μόσχας και του Λένιν για την ανασύσταση του Τουρκικού κράτους και του στρατού του την περίοδο εκείνη δεν εκπλήσσει κανέναν, δεδομένης της επιτηδευμένης στάσης της Τουρκίας. Η Τουρκία με την πολιτική της ενεργητικής ουδετεροφιλίας παρουσιαζόταν ως αποσκιρτούμενη από την Αγγλική επιρροή, γεγονός που ενθάρρυνε τον Λένιν να συμπαρασταθεί και να χρηματοδοτήσει τον Κεμάλ, προσβλέποντας στη συμμαχία του. Κάτι ανάλογο εφαρμόζει και σήμερα ο Ερντογάν, εκμεταλλευόμενος τη σημαντική θέση της Τουρκίας στη γεωγραφία, η οποία συνίσταται στον έλεγχο των στενών του Ελλησπόντου, στην εγγύτητά της με πετρελαιοπαραγωγές χώρες, στα ερείσματά της στις τουρκόφωνες χώρες, στις διευρυμένες ακτογραμμές της στην Ανατολική Μεσόγειο, στα κοινά σύνορα με Ευρώπη- Ρωσία- Ασία – Μέση Ανατολή και στην επιρροή της στον Ισλαμικό κόσμο.
• Η ανατροπή του Μακαρίου και η εισβολή της Τουρκίας στην Κύπρο το 1974 επανέφερε τη Λευκωσία πλήρως στο δυτικό στρατόπεδο και ενίσχυε περαιτέρω τη θέση της «φίλης» Τουρκίας στην Ανατολική Μεσόγειο υπέρ φυσικά της Δύσης. Η στρατιωτική κυβέρνηση των Αθηνών ήταν εκείνη την περίοδο δεδομένη προς τους συμμάχους.
• Ο βομβαρδισμός της Σερβίας (1999) και οι δύο εισβολές στο Ιράκ (1990, 2003) από το NATO με το πρόσχημα της αντιμετώπισης της τρομοκρατίας και του εκδημοκρατισμού των χωρών αυτών εντάσσεται στην προσπάθεια διεύρυνσης της επιρροής του γύρω από τη Ρωσία. Στην περίπτωση του Ιράκ είναι προφανής και ο λόγος του ελέγχου των πετρελαιοπηγών της περιοχής.
• Οι επεμβάσεις της Ρωσίας στην Τσετσενία (1999), τη Γεωργία (2008) και την Κριμαία (2014) αποσκοπούσαν στη διατήρηση των θέσεων της στην περιοχή, στην παραμονή δηλαδή των περιοχών αυτών στη σφαίρα επιρροής της Ρωσίας.
• Ο πόλεμος στην Ουκρανία ερμηνεύεται με το ίδιο γεωπολιτικό θεωρητικό πλαίσιο. Η Ρωσία αμφισβητώντας την επέκταση του ΝΑΤΟ ανατολικότερα, στην προσπάθειά του να ελέγξει με τα όπλα του την «καρδιά του κόσμου», εισέβαλε στην Ουκρανία, προκειμένου να μην επιτρέψει τον διαφαινόμενο σύμφωνα με τη Μόσχα κίνδυνο διαμελισμού της και άρα ανατροπής της σημασίας της «καρδιάς του κόσμου» («heartland»). Τόσο η Αμερική, όσο και η Ρωσία ανέτρεψαν τις εκτιμήσεις όλων όσων πίστευαν πώς ο κόσμος βγήκε από τον Ψυχρό Πόλεμο, για να αναμετρηθεί στο εξίσου ανταγωνιστικό πεδίο της τεχνολογίας και ιδιαίτερα στον γεωπολιτικό ψηφιακό ανταγωνισμό. O πόλεμος στην Ουκρανία ίσως αποδειχθεί ένα ακόμα λάθος της γεωπολιτικής αντιπαράθεσης των ΗΠΑ και της Ρωσίας, οι οποίες οφείλουν να αντιμετωπίσουν έγκαιρα τον ανατολικό δεσποτισμό της Κίνας και τον ακραίο Ισλαμοφασισμό.
• Καθώς είχε ξεσπάσει ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος ο Βενιζέλος πίστευε ότι αν οι Έλληνες συμμετείχαν στον πόλεμο στο πλευρό των Αγγλογάλλων (θαλασσοκράτειρες δυνάμεις) είχαν ελπίδες να ολοκληρώσουν το εθνικό όραμα της Μεγάλης Ιδέας. Ενώ αντίθετα ο Κωνσταντίνος, γαμπρός του Γερμανού Βασιλιά Γουλιέλμου Β’, ήθελε να κρατήσει την Ελλάδα μακριά από τον πόλεμο, ευνοώντας την πολιτική των Γερμανών. Η Βουλγαρία μπήκε στον πόλεμο στο πλευρό των Γερμανών με αντάλλαγμα την αποκατάσταση των συνόρων της συνθήκης του Αγίου Στεφάνου και κατέλαβε την Ανατολική Μακεδονία (1916-1918). Αυτή η διαφορά μεταξύ των δύο ανδρών ήταν η αιτία του Εθνικού Διχασμού.
Η Γερμανία δεν είναι 100 % Δύση και για τον λόγο αυτό προκαλεί και διαφοροποιείται σχετικά με τις άλλες δυτικές δυνάμεις.
• Τελευταίο αλλά όχι έσχατο άφησα το παράδειγμα του Ελληνικού εμφύλιου πολέμου (1946-1949) και το έκανα σκοπίμως, καθώς όλα τα παραπάνω αναφέρθηκαν προκειμένου να διευκολυνθούν όσοι μπήκαν στον κόπο να διαβάσουν το κείμενο να αντιληφθούν πώς λειτουργεί η ιστορία και τους λόγους για τους οποίους τα υποκείμενα αυτής –άνθρωποι και λαοί– πέφτουν συχνά θύματα των μεγάλων γεωπολιτικών συμφερόντων. Καθένα από τα προαναφερόμενα ιστορικά παραδείγματα συνοδεύεται από χιλιάδες ή εκατομμύρια θύματα αθώων ανθρώπων. Προσωπικά θεωρώ και αποδέχομαι τις αγνές πολιτικές προθέσεις της πλειονότητας των Ελλήνων, αριστερών και δεξιών. Η ένοπλη όμως πολιτική αντιπαράθεση θεωρώ ότι εξυπηρετούσε περισσότερο τα παγκόσμια γεωπολιτικά συμφέροντα. Η ΕΣΣΔ έπαιζε με την πιθανότητα να βγει στα θερμά ύδατα και σε αντιστάθμισμα οι ΗΠΑ-Αγγλία έπαιζαν ισχυρό ανασχετικό ρόλο στη Ρωσική κάθοδο. Κατά τη διάρκεια επίσης του Ψυχρού Πολέμου και ανάλογα με την ιδεολογικής τους προσέγγιση, πολλοί Έλληνες προσέβλεπαν είτε προς τη Δύση είτε προς την ΕΣΣΔ λειτουργώντας διασπαστικά στην Ελληνική κοινωνία.
Ανάλογες τάσεις καταγράφονται και σήμερα. Σε κάθε περίπτωση, οι διχαστικές λογικές δεν εξυπηρετούν ούτε το δημόσιο λόγο ούτε την πρόοδο της χώρας ούτε τα ελληνικά συμφέροντα.
Αποτελεί ντροπή και όνειδος η ανάκληση χαρακτηρισμών του παρελθόντος από τους σύγχρονους νέο-Έλληνες, οι οποίοι, επιδίδονται συχνά στον πόλεμο της διαχρονικής εμφυλιοπολεμικής μνήμης.
Γεώργιος Μουρουζίδης
- Το άρθρο δημοσιεύτηκε αρχικά στην εφ. Μακεδονία. Ο χάρτης επιλέχθηκε από τον συντάκτη για τις ανάγκες της δημοσίευσης.
