Ευγένιος Σπαθάρης, o άνθρωπος που έφερε τον Καραγκιόζη στα σπίτια μας και στον πολιτισμό μας

Τα περισσότερα πράγματα στη ζωή των ανθρώπων είναι συγκυρίες και συμπτώσεις· ειδικά όταν λαμβάνουν χώρα σε ιδιαίτερες, ιστορικές στιγμές. Για παράδειγμα, ο Ευγένιος Σπαθάρης, που γεννήθηκε σαν σήμερα, 2 Ιανουαρίου 1924, ήθελε να γίνει αρχιτέκτονας. Όμως η Κατοχή τον βρήκε στην εφηβεία του και του ανέτρεψε τα σχέδια.

Και μπορεί η αρχιτεκτονική να έχασε πιθανώς έναν σπουδαίο επιστήμονα, όμως ο ελληνικός πολιτισμός βγήκε τελικά κερδισμένος.

Η ιστορία του Kαραγκιόζη

Η… γέννηση του Καραγκιόζη δεν είναι απολύτως εξακριβωμένη χρονικά, και έχουν διατυπωθεί πολλές απόψεις πάνω στο θέμα. Η ιστορία της δημιουργίας του βασίζεται σε προφορικές παραδόσεις από τις οποίες η πιο διαδεδομένη αναφέρεται στον γνωστό θρύλο του Καραγκιόζη και του Χατζηαβάτη που ζούσαν στην Προύσα.

Ο Χατζηαβάτης ήταν εργολάβος οικοδομών και είχε αναλάβει να χτίσει το σαράι του πασά της Προύσας. Πήρε στο γιαπί εργάτες, και αρχιμάστορα έβαλε τον Καραγκιόζη, ο οποίος ήταν μαραγκός, μα είχε μυαλό πρωτομάστορα.

Ο πασάς είδε ότι το σαράι αργούσε να τελειώσει κι απείλησε τον Χατζηαβάτη πως θα τον θανατώσει. Ο τελευταίος φοβήθηκε και φανέρωσε στον πασά ότι φταίχτης ήταν ο Καραγκιόζης που έλεγε αστεία στους μαστόρους και γελούσαν.

Ο πασάς φοβέρισε και τον Καραγκιόζη, αλλά εκείνος εξακολούθησε να αστειεύεται. Έτσι, διέταξε το θάνατό του.

Όλοι αγανάκτησαν με τον άδικο θάνατο του Καραγκιόζη, και πασάς για να ηρεμήσει τα πνεύματα έχτισε ένα ωραίο μνημείο στην Προύσα για να τον θάψει εκεί με μεγάλες τιμές. Η αδικία όμως αυτή κόστισε πολύ στον πασά, ο οποίος αρρώστησε βαριά.

Οι άλλοι αγάδες για να διασκεδάσουν τον πασά έφεραν τον Χατζηαβάτη στο σαράι, για να του λέει τα χωρατά του πρωτομάστορά του. Μια μέρα ο Χατζηαβάτης έκοψε έναν χάρτινο Καραγκιόζη, τέντωσε ένα πανί που το φώτισε και έδωσε παράσταση.

Ο πασάς ευχαριστήθηκε τόσο που του έδωσε άδεια να παίζει παραστάσεις όπου θέλει. Λέγεται, λοιπόν, πως έτσι δημιουργήθηκε ο Καραγκιόζης.

Υπάρχει όμως και ακόμα ένας θρύλος, που αναφέρεται στην ιστορία ενός Έλληνα από την Ύδρα, του Γ. Μαυρομάτη, και τοποθετείται χρονολογικά περίπου στον 18ο αιώνα.

Ο Μαυρομάτης λέγεται ότι πήγε στην Τουρκία από την Κίνα με το θέατρο σκιών του. Αποφασίζοντας να εγκατασταθεί μόνιμα στην Πόλη, προσάρμοσε τόσο τη ζωή του όσο και το θέατρό του στα ήθη των Τούρκων.

Βάφτισε λοιπόν τον πρωταγωνιστή του Καραγκιόζ –προέκταση στα ελληνικά Καραγκιόζης–, που στα τούρκικα σημαίνει μαυρομάτης.

Ο Μαυρομάτης πέθανε στην Τουρκία και πληροφορίες αναφέρουν ότι είχε βοηθό του τον Γιάννη Μπράχαλη, τον πρώτο καλλιτέχνη του είδους που έφερε τον Καραγκιόζη στην Ελλάδα.

https://www.youtube.com/watch?v=CsUDyXbHQn0

Οικογενειακή παράδοση

Ο πατέρας του Ευγένιου Σπαθάρη, Σωτήρης, γεννήθηκε το 1892 στη Σαντορίνη και μεγάλωσε στο Μεταξουργείο. Από μικρός αγαπούσε τον Καραγκιόζη και αφού τελειοποιήθηκε δίπλα σε μεγάλους δασκάλους του είδους ξεκίνησε τις περιοδείες ανά τη χώρα.

Διέθετε ένα πλούσιο ρεπερτόριο έργων, από τα οποία περισσότερα από τριάντα ήταν δικά του, με θέματα εμπνευσμένα από τη σύγχρονη ζωή και την ιστορία του έθνους.

Ο Σωτήρης Σπαθάρης ήταν ο πρώτος καλλιτέχνης του είδους που εισήγαγε στον Καραγκιόζη τη διαφημιστική «ρεκλάμα», χαρακτηριστικό είδος λαϊκής ζωγραφικής που κατόπιν υιοθετήθηκε και από άλλους καραγκιοζοπαίκτες.

Επίσης, θεωρείται και ο δημιουργός της «αποθέωσης», του έμψυχου δηλαδή θεατρικού επιλόγου των ηρωικών συνήθως έργων, που ερμηνευόταν με κατεβασμένο τον μπερντέ από τον ίδιο τον καραγκιοζοπαίκτη και τους βοηθούς του.

Οι δυσκολίες της ζωής

Ο μικρός Ευγένιος μπήκε από νωρίς στα βάσανα. Η οικονομική κρίση του ’30, αλλά και η αρρώστια του πατέρα, έβγαλαν τον 12χρονο στην αναζήτηση μεροκάματου. Το όνειρο της αρχιτεκτονικής έφυγε και έτσι βρήκε διέξοδο στο να παίζει Καραγκιόζη στο σπίτι του.

Προσπάθησε ν’ ανέβει στη σκηνή δίπλα στον Πέτρο Κυριακό σαν ηθοποιός, όμως ο μεταξικός νόμος ήθελε πτυχίο δραματικής σχολής, άρα εκεί τελείωναν όλα.

Στην Κατοχή οι παραστάσεις του Καραγκιόζη σταμάτησαν, όμως το 1942 βγήκε στη δουλειά αντικαθιστώντας τον πατέρα του που αντιμετώπιζε και πάλι προβλήματα υγείας.

Και τότε συνέβη το εξής: Όταν ανέβαζε ηρωικά έργα, η αίθουσα ήταν κατάμεστη. Στις κωμωδίες όμως έκοβε τρία εισιτήρια. Ο ηρωισμός βέβαια έχει και τις επιπτώσεις του. Ο Ευγένιος Σπαθάρης συνελήφθη και οδηγήθηκε στην Κομαντατούρ για εκτέλεση. Σώθηκε από έναν Γερμανό που είχε επιμεληθεί το πρώτο βιβλίο που γράφτηκε για τον Καραγκιόζη.

Η αναγνώριση

Ο νεαρός συνέχιζε ακάθεκτος. Στην απελευθέρωση ο Καραγκιόζης ήταν το απόλυτο θέαμα. Στο καλοκαιρινό θεατράκι της οικογένειας Σπαθάρη συνέρρεαν και άνθρωποι της τέχνης, όπως ο Άγγελος Σικελιανός.

Οι περισσότεροι έμεναν εκστασιασμένοι από το εικαστικό ταλέντο του Σπαθάρη και τη δουλειά που έκανε στις φιγούρες, αλλά και στις αφίσες.

Μερικοί τον παρομοίαζαν ακόμα και με τον Θεόφιλο και βάλθηκαν να τον πείσουν να κάνει μία έκθεση με τα έργα του. Αποδείχθηκε μεγάλη επιτυχία, αφού τα πούλησε όλα.

Η Ραλλού Μάνου, η σπουδαία χορογράφος που δημιούργησε το Χορόδραμα, του πρότεινε ν’ ανεβάσουν σε μπαλέτο τον Καραγκιόζη, κάτι που ξένισε τον πατέρα Σπαθάρη. Ο γιος όμως το τόλμησε και δικαιώθηκε.

Το 1953 ο Καραγκιόζης πήγε στο Κάρνεγκι Χολ της Νέας Υόρκης – αξίζει να επισημανθεί και η συμμετοχή του Ευγένιου Σπαθάρη σε μεγάλα φεστιβάλ του εξωτερικού.

Το 1962 ηχογράφησε όλες τις κλασικές παραστάσεις, οι οποίες κυκλοφόρησαν σε δίσκους. Ήταν τόσο πετυχημένες οι ηχογραφήσεις που έδωσαν έναυσμα να βγουν και άλλοι καραγκιοζοπαίκτες.

Τα πάνω και τα κάτω

Από τα μέσα της δεκαετίας του 1950 ο κινηματογράφος άρχισε να παίρνει τα πάνω του. Βλέποντας τα εισιτήρια να πέφτουν, ο Ευγένιος Σπαθάρης αποφάσισε να βρει εκείνος τον κόσμο. Άρχισε να νοικιάζει κινηματογραφικές αίθουσες για να παρουσιάσει τα έργα του. Και αυτή του η ενέργεια στέφθηκε με επιτυχία.

Πολυτάλαντος άνθρωπος, ο Ευγένιος Σπαθάρης επιμελούνταν τα πάντα στις παραστάσεις. Το εικαστικό του έργο υμνήθηκε και έτσι έφτασε το 1973 να φτιάξει τα σκηνικά στη μυθική παράσταση Το μεγάλο μας τσίρκο που ανέβασαν η Τζένη Καρέζη και ο Κώστας Καζάκος.

Το 1980 ανέβασε διασκευασμένους τους Βατράχους του Αριστοφάνη, που κυκλοφόρησαν και σε δίσκο. Αρκετά χρόνια αργότερα, το 1998, σε συνεργασία με το Ίδρυμα Τσαρούχη επανέφερε με πολύ μεγάλη επιτυχία στη σκηνή την επινόηση του πατέρα του, την «ολόσωμη αποθέωση», ανεβάζοντας το ηρωικό έργο Αθανάσιος Διάκος.

Το 1999 έγραψε και σκηνοθέτησε στη Ρόδο το έργο Σκιών Καμώματα το οποίο παίχτηκε σε περιοδείες σε όλη την Ελλάδα.

https://www.youtube.com/watch?v=XRPL2k1aP2A

Το 2001, σε συνεργασία με τον Λουδοβίκο των Ανωγείων και τον Ψαραντώνη, παρουσίασε με πρωτότυπο τρόπο στην Ελλάδα και το εξωτερικό τον Ερωτόκριτο του Βιτσέντσου Κορνάρου.

Την ίδια χρονιά το Θέατρο Τέχνης ανέβασε το έργο Πλούτος του Αριστοφάνη, με τον Ευγένιο Σπαθάρη στον πρωταγωνιστικό ρόλο, υπό τις σκηνοθετικές οδηγίες του Μίμη Κουγιουμτζή. Σύμφωνα με τον ίδιο, η παρουσία του στο θέατρο της Επιδαύρου υπήρξε ο πιο σημαντικός σταθμός της ζωή του.

Το 2003 έγραψε και ανέβασε το δεύτερο θεατρικό του έργο το Ε! ρε γλέντια, το οποίο παρουσιάστηκε στην Αθήνα και στην περιφέρεια με τον Τάκη Βαμβακίδη στο ρόλο του Καραγκιόζη.

Η δικαίωση και το τέλος

Εκτός από το τεράστιο έργο στον τομέα του θεάτρου σκιών, ο Ευγένιος Σπαθάρης διακρίθηκε και ως ζωγράφος, με περισσότερες από 50 ατομικές και ομαδικές εκθέσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό.

Στους πίνακές του διατήρησε έντονα τα κύρια χαρακτηριστικά της λαϊκής ζωγραφικής, που τα έδενε μεταξύ τους με πρωτοφανή ρεαλισμό και μεγάλη χρωματική ζωντάνια. Ασχολήθηκε επίσης με τη διαφημιστική αφίσα, την εικονογράφηση παιδικών βιβλίων και τη φιλοτέχνηση εταιρικών ημερολογίων.

Ο Ευγένιος Σπαθάρης είχε τιμηθεί τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό για τη σημαντική και πολύχρονη προσφορά του στο θέατρο σκιών. Το 1980 στο Φεστιβάλ Ιθάκης πήρε το βραβείο καλύτερης σκηνοθεσίας, σκηνογραφίας και ενδυματολογίας για το έργο Ο Τιλάλης του Μιχάλη Μπουρμπούλη.

Τον Ιούνιο του 1995 ο Δήμος Αμαρουσίου εξασφάλισε μία μόνιμη στέγη για τον Καραγκιόζη και τους υπόλοιπους φίλους του ιδρύοντας το Σπαθάρειο Μουσείο Θεάτρου Σκιών.

Τον Φεβρουάριο του 2007 το υπουργείο Πολιτισμού τον τίμησε για την πολύτιμη προσφορά του στην τέχνη και την ελληνική λαϊκή παράδοση, απονέμοντάς του αναμνηστική πλακέτα και διοργανώνοντας εκδήλωση αφιερωμένη στην 65χρονη δράση του.

Ο Ευγένιος Σπαθάρης πέθανε στις 9 Μαΐου 2009, σε ηλικία 85 ετών. Ο μεγάλος δάσκαλος του θεάτρου σκιών νοσηλευόταν στο ΚΑΤ επί τέσσερις ημέρες με βαρύτατες εγκεφαλικές κακώσεις που υπέστη όταν έχασε την ισορροπία του και έπεσε από τη σκάλα κατά τη διάρκεια εκδήλωσης στο Ινστιτούτο Γκαίτε.

H συνεισφορά του Ευγένιου Σπαθάρη στον πολιτισμό μας είναι μοναδική.

Δεν ήταν μόνο ο κορυφαίος στο χώρο του, αλλά και ο άνθρωπος που ανανέωσε το μύθο του Καραγκιόζη, που δεν επαναπαύθηκε στις δάφνες του, αλλά «όργωνε» τη χώρα παρουσιάζοντας τις παραστάσεις του. Που πολλές φορές κονταροχτυπήθηκε με μόδες και τρεντ ξενόφερτα. Γιατί στην ουσία ο Καραγκιόζης είναι ο μέσος Έλληνας. Με τα καλά και τα κακά του.

Σπύρος Δευτεραίος