Ο αρμενικός χορός μπατολά και ο ποντιακός πατούλα δείχνουν πώς επηρεάστηκαν από τη συνύπαρξή τους οι δύο λαοί

Στο περιοδικό Αρμενικά μαζί με την ιστορία για τη σχέση και τις επιρροές του χορού ταμζαρά στην αρμενική και ποντιακή εκδοχή του, η δρ Ναΐρα Κιλιτσιάν σε μια ιστορική μελέτη που έχει δημοσιεύσει παρουσιάζει και την εκδοχή του χορού μπατολά.

Μας δίνει λεπτομέρειες για τις παραλλαγές που εμφανίζει στην ποντιακή και στην αρμενική του εκδοχή.

Ορισμένες παραλλαγές του χορού ταμζαρά (ή ταμζάρα) έχουν διαφορετικές μελωδίες και μουσικά μέτρα (4/4 , 5/4, 7/8  9/8). Το μέτρο στην ποντιακή εκδοχή είναι τα 9/8 και η μουσική που το συνοδεύει είναι παρόμοια με αυτή της πατούλας, της οποίας η μελωδία είναι ζωηρή και το κινητικό κείμενο έχει διάφορους στίχους.

Το αξιοσημείωτο είναι ότι ο συγκεκριμένος ποντιακός χορός είναι παρόμοιος όχι μόνο με τον ταμζαρά, αλλά και με τον μπατολά, έναν ακόμα χορό των Αρμενίων.

Μπατολά, ένας πηδηχτός χορός

Η μπατολά ανήκει επίσης στο είδος του πηδηχτού χορού «δύο βήματα πήγαινε, δύο βήματα έλα». Στις αρχές του περασμένου αιώνα η Σρπουχί Λισιτσιάν στο έργο της Οι αρχαίοι αρμενικοί χοροί κατέγραψε δύο παραλλαγές με διαφορές μόνο σε ό,τι αφορά το κινητό κείμενο.

Χορεύεται σε κύκλο, εύθυμα, διατηρώντας βασικά τη φύση του πηδηχτού χορού, κυρίως από νέους και νέες σε γιορτές και πανηγύρια, καθώς και σε γάμους.

Τα χέρια τοποθετούνται βασικά στους ώμους. Μουσικό μέτρο είναι το εννεάσημο. Εκτός από τα πηδήματα, το χορό χαρακτηρίζει η «κίνηση τεγνουτέα», η οποία στα αρμενικά σημαίνει χορεύω επιτόπια, αλλιώς το επιτόπου σορόρ.

Σύμφωνα με την ανάλυση των πηδημάτων και των σορόρ, η Σρπουχί Λισιτσιάν αποφαίνεται ότι μπορεί να συσχετιστεί με τις πρωτόγονες τελετές για τη βλάστηση και την καρποφορία. Σε μια άλλη εκδοχή συναντάμε την μπατολά με χτυπήματα των ποδιών, που επιβεβαιώνουν αυτή την υπόθεση.

Η κατά προσέγγιση περιγραφή βημάτων έχει ως εξής: Τρία βήματα δεξιά με το δεξί πόδι και δύο χτυπήματα με το αριστερό πόδι κοντά στο δεξί. Ακολούθως, τρία βήματα αριστερά με το αριστερό πόδι και εκ νέου δύο χτυπήματα, αυτή τη φορά με το δεξί πόδι κοντά στο αριστερό. Σε περίπτωση γρήγορων ρυθμών οι ίδιες κινήσεις εκτελούνται με πηδηματάκια. Μόνο σε μία παραλλαγή, αντί για αριστερή κατεύθυνση εκτελείται το επιτόπου σορόρ.

Στο παρελθόν ο χορός συνοδευόταν από ταγ, δηλαδή από τραγούδι, ενίοτε με νταούλι και ζουρνά. Τα τραγούδια είναι ερωτικά και αναφέρονται σε μια κοπέλα, την Μπατολά.

Αφιερωμένος σε κοπέλα και ο ποντιακός χορός πατούλα

Τόσο η ονομασία «πατούλα» (άσπρη παχουλή κοπέλα), όσο και η άλλη ονομασία του χορού «πιπιλομάταινα» (κοπέλα με μικρά μάτια), προέρχονται από ποντιακά σατιρικά δίστιχα.

Χορεύεται κυρίως από γυναίκες σε σχήμα κύκλου (συνήθως κλειστός παλαιότερα), σχεδόν επιτόπου, με μικρή μετακίνηση προς τα δεξιά.

Τα βήματα είναι μικρά, σεμνά και κοντά στο έδαφος, όπως στους περισσότερους ποντιακούς χορούς.

«Η χορογραφία αποτελείται από τις επαναλήψεις ενός και μόνο χορευτικού μοτίβου το οποίο συγκροτείται από δύο κινητικά μοτίβα. Κάθε ένα από αυτά εκτελείται στη χρονική διάρκεια ενός μουσικού μέτρου και με κατεύθυνση προς τα δεξιά το πρώτο και προς τα αριστερά, με  πλάτη μέχρι και το τρίτο κινητικό στοιχείο, το δεύτερο. Πρόκειται επομένως για συμμετρική φόρμα αφού εκτελείται ο ίδιος αριθμός αριθμός μοτίβου και αριστερά και δεξιά», αναφέρεται σε άρθρο των Κελεσίδη και Ζωγράφου (1993: 66).

Ο Χρύσανθος Σαμουηλίδης σημειώνει ότι ο χορός πατούλα συνηθιζόταν πολύ στο Καρς. Ο δε Νίκος Ζουρνατζίδης κάνει την ίδια ακριβώς περιγραφή του χορού, προσθέτοντας ταυτοχρόνως πως υπάρχουν δύο παραλλαγές, με ελάχιστα διαφορετικές κινήσεις και άλλη μουσική – «Κόρη Κοπέλα» και «Τιβ τιβ τάνα» οι ονομασίες των χορών και των αντίστοιχων τραγουδιών.

Στη μελέτη για τους ποντιακούς χορούς, ο Αμερικανός μουσικολόγος Ντέιβιντ Κιλπάτρικ αναφέρεται και στους ταμζαρά και πατούλα, σημειώνοντας μεταξύ άλλων ότι εκτός της ποντιακής υπάρχει και η τουρκική εκδοχή του χορού, με πολλές παραλλαγές που είναι άγνωστες στους Πόντιους.

Ως ποντιακό ταμζαρά θεωρεί τις καταγραφές χορών με μελωδίες παρόμοιες του ταμζαρά-πατούλα, ενώ ως τουρκικό τη μουσική του αρμενικού ταμζαρά, με τυπική αρμενική μελωδική δομή.

Κρικόρ Τσακιτζιάν