Σαν σήμερα το 1453 έπεσε η Κωνσταντινούπολη. Μια νέα δύναμη εγκαταστάθηκε στην περιοχή, έφτασε μέχρι τα πρόθυρα της Βιέννης, δημιούργησε έναν πολιτισμό (τον δικό της πολιτισμό), άρχισε να υποχωρεί τον 19ο αιώνα αρχής γενομένης από την Ελληνική Επανάσταση, έφτασε στα όρια της πλήρους αποδόμησής της και δημιούργησε ένα νέο εθνικό κράτος σφάζοντας λαούς και επιβάλλοντας με τη βία μια νέα κεμαλοϊσλαμική ιδεολογία με χαρακτηριστικά σε ορισμένες περιπτώσεις φασιστικά. Ο Κεμάλ ενέπνευσε τον Χίτλερ.
Το Βυζάντιο ουσιαστικά «έπεσε» το 1204. Αυτό που αναδύθηκε στη συνέχεια και ως το 1453 ήταν κάτι ολότελα ελληνικό. Το 1204 αποτελεί μια τομή της ελληνικής συνέχειας. Ακόμη και μαρξιστές ιστορικοί, όπως ο Σβορώνος αλλά και ο Δημαράς, το παραδέχονται. Θεωρούν την ημερομηνία αυτή ως την απαρχή της εθνικής συνειδητοποίησης των Ελλήνων.
Στα 400 χρόνια του οθωμανικού ζυγού ο υπόδουλος ελληνισμός αναζήτησε και βρήκε τρόπους επιβίωσης. Ανέπτυξε θεσμούς μέσα στο πλαίσιο της Αυτοκρατορίας, και αξιομνημόνευτο πολιτισμό.
Λίγο πριν από την Επανάστασή του 1821 συγκρούστηκαν δύο ισχυρές απόψεις στο εσωτερικό του: επανάσταση ή έλεγχος της Αυτοκρατορίας εκ των έσω. Στην πρώτη ανήκαν όσοι επαναστάτησαν. Στη δεύτερη οι Φαναριώτες αλλά και το Πατριαρχείο. Επικράτησε η πρώτη άποψη.
Η Επανάσταση εκδηλώθηκε στο πλέον καθυστερημένο τμήμα της Αυτοκρατορίας στο οποίο ζούσαν Έλληνες. Η πορεία του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους από το 1833 ως σήμερα δεν είναι άμοιρη αυτού του γεγονότος. Ένα κράτος συγκεντρωτικό, πελατειακό, με κυρίαρχο ακόμα το ρόλο των κοτζαμπάσηδων οι οποίοι δολοφόνησαν και τον πρώτο κυβερνήτη. Ήταν πολύ μπροστά για την εποχή του για να τον αποδεχθούν.
Μέσα από τις ιστορικές μυλόπετρες το κράτος αυτό οδηγήθηκε λίγο πριν από την ολοκλήρωση του ονείρου του, το 1922. Πολλοί θεωρούν πως χρειαζόταν λίγη τύχη για να φτάσει στο σκοπό του, ή στην ενότητα την τελευταία στιγμή. Μάλλον οι δυνάμεις της εποχής δεν θα επέτρεπαν σε κανένα κράτος να ελέγχει και τις δύο πλευρές του Αιγαίου. Απαγορεύεται γεωπολιτικά για τις δυνάμεις κάθε εποχής.
Με δυσκολίες, αίμα και θυσίες το ελληνικό κράτος κατόρθωσε να βρίσκεται στον πυρήνα της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την οποία πολλοί διανοούμενοι αλλά και πολιτικοί ηγέτες έχουν πει πως δεν γίνεται χωρίς την Ελλάδα. Η Ευρώπη ήταν μια εξέλιξη οντοτήτων που βασίστηκε στον ελληνικό πολιτισμό της αρχαιότητας. Και αυτή η σχέση δεν μπορεί να λησμονηθεί. Ή, καλύτερα, δεν μπορεί να μην βρίσκεται στον πυρήνα της νοηματοδότησης της θνητότητας του Ευρωπαίου πολίτη.
Υπάρχουν, όμως, και άλλες δυνάμεις που θεωρούν πως η Ευρώπη γεννήθηκε τον Μεσαίωνα. Πως η Ευρώπη αρχίζει από την εποχή του Καρλομάγνου. Αυτές οι αντιλήψεις βρίσκονται σε αντιπαράθεση.
Η Ευρώπη δεν είναι ενιαία. Τα συμφέροντα των εθνικών κρατών της γίνεται προσπάθεια να συγκλίνουν. Δεν μπορούν, όμως, να ταυτιστούν. Εκεί που εστιάζεται το ενδιαφέρον είναι στην αναζήτηση μιας κοινής πολιτιστικής ταυτότητας. Αυτό ως ένα βαθμό μπορεί να επιτευχθεί. Ως ένα βαθμό, όμως, γιατί αρκετοί στην Ευρώπη δεν θέλουν να περιλάβουν στην πορεία της το Βυζάντιο. Το θεωρούν ως μια αναφορά ευρωπαϊκού ετεροπροσδιορισμού. Το πολέμησαν, το κατέλαβαν, δεν το βοήθησαν όταν χρειάστηκε. Αντιπαρατέθηκαν με την Εκκλησία του και συνεχίζουν να αντιπαρατίθενται.
Η ευρωπαϊκή προσπάθεια ενοποίησης πέρασε από πολλά κύματα. Συνεχίζεται και σήμερα βρίσκεται σε μια κρίσιμη καμπή. Η ευρωπαϊκή ενοποίηση έχει επιτευχθεί σε μεγάλο βαθμό στην οικονομία. Αναζητείται στον πολιτισμό. Είναι δύσκολη στον πολιτικό και στρατιωτικό τομέα.
Η οικονομική κρίση έθεσε και πάλι την Ευρώπη μπροστά στα μεγάλα διλήμματά της. Στην αρχή η ελληνική περίπτωση και τώρα η ιταλική ταρακουνούν τα θεμέλιά της. Το ανησυχητικό είναι ότι δεν υπάρχουν οι ηγετικές δυνάμεις του παρελθόντος που υπερέβαιναν τα προβλήματα με αμοιβαίες υποχωρήσεις και με μια στρατηγική ενοποίησης.
Σήμερα κυριαρχεί η γερμανική αντίληψη. Είναι η ισχυρότερη οικονομική δύναμη και ο δυνατός έχει πάντα τον τελευταίο λόγο. Στο κομβικό σημείο που βρίσκεται η Ευρώπη θα πρέπει να λάβει σημαντικές αποφάσεις. Αν παραμείνει όπως σήμερα το ευρωπαϊκό σύστημα θα γεννά συνεχείς κρίσεις. Αν αποφασίσει να προχωρήσει δεν υπάρχει αυτή τη στιγμή κοινή αντίληψη για το που θα πρέπει να πάει. Και το κρίσιμο ζήτημα είναι πως δεν φαίνεται να μπορεί να διαμορφωθεί κοινή θέση.
Σε τέτοιες περιπτώσεις οι κρίσεις είναι δημιουργικές. Θα έχουν θύματα αλλά χωρίς θύματα δεν κερδίζονται μάχες.
Στην οικονομία η Γερμανία και οι γερμανόφωνες χώρες αναπαράγουν την αντίληψη των μεγάλων πλεονασμάτων και της εσωτερικής αποταμίευσης. Με την αντίληψη αυτή ποιος θα επενδύσει στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης; Αν οι χώρες που εμφανίζουν πλεονάσματα δεν επενδύουν στις χώρες με ελλείμματα πώς θα μειωθεί η ανεργία στις τελευταίες και πώς θα ξεφύγουν από τις πολιτικές της λιτότητας; Πέρα από το γεγονός ότι η Γερμανία πρέπει να μειώσει το πλεόνασμά της γιατί το απαιτούν οι κανόνες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι χώρες-μέλη είναι υποχρεωμένες να προβαίνουν σε διορθώσεις όταν το πλεόνασμα στο ισοζύγιο των τρεχουσών συναλλαγών τους υπερβαίνει το 60% του ΑΕΠ.
Αλλά δεν είναι μόνο η οικονομία το πρόβλημα στην Ευρώπη. Υπάρχει και ζήτημα δημοκρατίας και δημοκρατικής νομιμοποίησης. Η Ευρώπη για να είναι ελκυστική πρέπει να διατηρήσει τις δημοκρατικές παραδόσεις της. Αυτή τη στιγμή τόσο το παράδειγμα της Ελλάδας και η πολιτική διαχείριση της κρίσης όσο και της Ιταλίας δημιουργούν ερωτηματικά κατά πόσο λειτουργεί η δημοκρατία στην Ευρώπη. Και εδώ δεν λαμβάνεται υπόψη το έλλειμμα δημοκρατίας στον τρόπο που λειτουργούν οι θεσμοί της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Η περίπτωση του Ιταλού προέδρου να μην δώσει εντολή σχηματισμού κυβέρνησης στα δύο κόμματα που πλειοψήφησαν στις εκλογές είναι χαρακτηριστική για τα δημοκρατικά διλήμματα που τίθενται στη σημερινή Ευρώπη. Ο Σέρτζιο Ματαρέλα δήλωσε πως δεν έλαβε την απόφαση ελαφρά τη καρδία. Σκέφτηκε τους Ιταλούς και την Ιταλία. Ακόμη κι αν είχε αυτό το δικαίωμα από το Σύνταγμα το ερώτημα είναι αν μπορεί να παραβιάζεται η λαϊκή βούληση τέτοιες στιγμές. Αν ναι, δεν υπάρχει πρόβλημα δημοκρατίας; Ποιος είναι εκείνος πλην του λαού που θα αποφασίσει για το δικό του και το εθνικό συμφέρον; Υπάρχει κάποια ομάδα ανθρώπων που γνωρίζει το συμφέρον του λαού καλύτερα από τον ίδιο το λαό;
Αν επικρατήσει ένα ολιγαρχικό πολίτευμα στο οποίο μια ομάδα ανθρώπων, ενδεχομένως ευφυών κατά τ’ άλλα, λαμβάνει τις τελικές αποφάσεις, μπορούμε να μιλάμε για δημοκρατία; Ή μήπως θέλουν να μας πουν πως το δημοκρατικό πολίτευμα είναι ξεπερασμένο στις ημέρες μας; Αν αυτό θέλουν να μας πουν, μπορούμε να αποδεχτούμε μια τέτοια αντίληψη; Φυσικά όχι. Εδώ αρχίζει όχι πλέον η κρίση αλλά η αντίθεση με τους θεσμούς. Οι οποίοι μοιάζουν ξεπερασμένοι.
Και κάτι τελευταίο. Αν ένας λαός συνηθίσει στον ευνουχισμό του από τις ηγετικές ομάδες του μήπως τότε δεν είναι διατεθειμένος να δείξει ενδιαφέρον και για τα προβλήματα της κρατικής οντότητας που ζει; Μήπως όταν λαμβάνονται υπόψη οι αντιδράσεις του αρχίσει να σκέπτεται πιο σοβαρά όταν προσέρχεται στις κάλπες διότι θα θεωρεί δεδομένο ότι αυτός θα αποφασίσει αν θα υποστεί τις συνέπειες;
Η Ελλάδα πέρασε τον σκληρό πυρήνα μιας πολύ σοβαρής κρίσης και κινείται στο φάσμα αυτών των προβληματισμών.
Πεντακόσια εξήντα πέντε χρόνια από την αποφράδα ημέρα προσπαθούμε να επιβιώσουμε σε έναν κόσμο πιο σύνθετο και με συμμάχους δυνάμεις που τότε αρνήθηκαν την υποστήριξη. Η απειλή, όμως, της άλλης πλευράς παραμένει ορατή με ένα νεοοθωμανικό όραμα που φαίνεται δύσκολο να καταφέρει να επικρατήσει.
Είναι, όμως, ακόμη υπαρκτό. Η ιστορία έδειξε πως θέλει ενότητα και ρηξικέλευθες προτάσεις για την επιβίωσή μας. Στις κρίσιμες στιγμές τα καταφέρναμε. Μια κρίσιμη στιγμή είναι και η σημερινή.
Παντελής Σαββίδης
