Η ιστορία των Ελλήνων του Πόντου όλο και περισσότερο προσελκύει την προσοχή των ερευνητών, των συγγραφέων και των καλλιτεχνών. Η ποντιακή υπόθεση μετά από εκατό χρόνια από τη βασική φάση της Γενοκτονίας παύει να είναι η εσωτερική υπόθεση των Ποντίων. Οι δόξες και οι τραγωδίες των Ελλήνων αυτής της ακριτικής περιοχής του άλλοτε Αρχαίου ελληνικού κόσμου, του Βυζαντίου και της Ρωμαίικης κοινότητας της Οθωμανικής αυτοκρατορίας δεν άφησαν ασυγκίνητη και μια ζωγράφο από τη Σαλαμίνα, τη Μαρία Σιδέρη.
Η Μαρία Σιδέρη γεννήθηκε στο θρυλικό νησί της Σαλαμίνας, που στις σκέψεις του κάθε μορφωμένου ανθρώπου σχετίζεται με τη Ναυμαχία με τους Πέρσες το 480 π. Χ.
Από την πατρική οικία της Μαρίας φαίνεται η θάλασσα. Απέναντι είναι η Αθήνα και πέρα από αυτήν ο απέραντος κόσμος, που κάποτε κατέκτησαν οι Έλληνες με τις γνώσεις τους και την τόλμη τους. Από την παιδική της ηλικία η Μαρία εμπλούτιζε τις γνώσεις της με τους θρύλους και τους μύθους των παλαιών καιρών, με τις ηρωικές πράξεις των Ελλήνων κατά την περίοδο του Εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα του 1821 και με την πίστη τους πρώτα στους δώδεκα θεούς του Ολύμπου και ύστερα στη Χριστιανοσύνη. Γι’ αυτό το λόγο ασχολήθηκε πολύ νωρίς με την αγιογραφία.
Ο παππούς και ο πατέρας της Μαρίας ήρθαν στη Σαλαμίνα από το Άργος, ενώ το σόι της μητέρας της κατοικεί στο νησί από παλιά. Οι γονείς της Μαρίας, Κωνσταντίνος και Ορσία δημιούργησαν ένα ζεστό σπιτικό στο οποίο βρίσκουν έμπνευση για οποιαδήποτε δημιουργήματα τους τα παιδιά και τα εγγόνια τους. Η Μαρία έχει έναν αδελφό τον Γεώργιο και δύο παιδιά την Βαγιανή και τον Γιάννη.
Η Μαρία Σιδέρη, όπως και κάθε ζωγράφος, δίνει μεγάλη βάση στις εκθέσεις των έργων της. Είτε ατομικές, είτε ομαδικές. Στη διάρκεια της καριέρας της ως ζωγράφου έχει λάβει μέρος σε πάνω από 60 ομαδικές και 12 ατομικές εκθέσεις. Κάποιες από αυτές έχουν μείνει αξέχαστες, όπως η έκθεση στο νησί της Πάτμου. Εκεί έδειξε την Αποκάλυψη του Ιωάννη σε 15 μοναδικούς πίνακες και βραβεύτηκε από το υπουργείο Πολιτισμού. Οι εικόνες και οι πίνακες της ταξίδεψαν μαζί με τους ανθρώπους που τους εκτίμησαν σε πολλά μέρη του κόσμου.
Η Μαρία Σιδέρη εκτιμά ως μεγάλη στιγμή στην καριέρα της τη δημιουργία του πορτρέτου Αιγύπτιου προέδρου Αμπντέλ Φατάχ Σαΐντ Χουσεΐν Χαλίλ αλ-Σίσι.
Το πορτρέτο παραδόθηκε στον πρόεδρο μέσω των εκπροσώπων, που το παράγγειλαν. Ιδιαίτερη συγκίνηση στη ζωγράφο προκάλεσε η αποδοχή και η εκτίμηση του έργου της αφιερωμένου στους Ρώσους Ισαπόστολους Αγίους Βλαδίμηρο και Όλγα. Τον πίνακα παρέλαβε ο ίδιος ο Πατριάρχης της Μόσχας και πάσης Ρωσίας Κύριλλος μέσω ενός δωρητή.
Η Ρωσία, όπως λέει η Μαρία, εμφανίστηκε στη ζωή της ξαφνικά. «Ήθελα να καταλάβω τον κόσμο των ανθρώπων, που απέχουν από την Ελλάδα πάρα πολύ, τουλάχιστον γεωγραφικά. Βέβαια μας ενώνει η Ορθοδοξία. Ήθελα να ανακαλύψω την αγιότητα της Ρωσίας, της Ρωσίας του 19ου αιώνα για την οποία είχα διαβάσει. Ήθελα να βρω και τα στοιχεία από την περίοδο πριν από τη Βάπτιση των Ρως. Δεν έβρισκα πολλά πράγματα, όμως μου συνέστησαν να διαβάσω τα παραμύθια τους. Έτσι ζωγράφισα μια κοπέλα με την παραδοσιακή ρωσική φορεσιά πάνω στο «πουλί της φωτιάς». Στο κοκόσνικ της, που περιβάλει το κεφάλι της, τοποθέτησα τις μορφές των Αγίων. Με φόντο το κρύο τοπίο τοποθέτησα στον πίνακα το Άγιο Μανδήλιο. Γνώριζα επίσης, πως οι Ρώσοι φέτος τιμούν ιδιαίτερα τον Άγιο Αλεξάντρ Νιέφσκι. Ήθελα ο πίνακας με αυτόν τον πρίγκιπα και άγιο να συμβολίζει περισσότερα πράγματα από μια ανθρώπινη διάσταση. Πρόσεξα, πως τον Αλεξάντρ Νιέφσκι ευνοούσε πάρα πολύ το νερό και το είχα συνδέσει με την γενικότερη παράσταση στον πίνακα», εκμυστηρεύτηκε η Μαρία τη σχέση της με τη ρωσική θεματολογία.
Από το αρχαίο ελληνικό έπος στην ιστορία του Πόντου
Οι πίνακες της Μαρίας Σιδέρη αναφέρονται σε πολλές και κρίσιμες περιόδους της ελληνικής ιστορίας μέσα και έξω από τα σημερινά σύνορα της Ελλάδας. Ιδιαίτερο μέρος ανάμεσα στα έργα της η Μαρία αφιερώνει στην «ΝΕΚΥΙΑ».
«Εμπνεύστηκα από την «Οδύσσεια» του Ομήρου. Αυτή η παράσταση ήταν κάποτε ζωγραφισμένη στο Μαντείο των Δελφών. Είναι εξαιρετικό κομμάτι του αρχαίου έπους, επειδή παρουσιάζει τον Οδυσσέα να κατεβαίνει στον κάτω κόσμο, προκειμένου να πάρει το χρησμό για να γυρίσει στην πατρίδα του. Πράγμα πολύ σημαντικό και στις μέρες μας. Στον πίνακα παρουσιάζονται γύρω στους εβδομήντα ήρωες. Ο Οδυσσέας μίλησε με τον Ηρακλή, που κάποτε και αυτός είχε κατέβει στον κάτω κόσμο. Αυτό το κομμάτι του έπους, όπου ένας άνθρωπος συνειδητοποιεί τη θνητότητα του και βρίσκει το δρόμο, που πρέπει να ακολουθήσει η ψυχή του, πρέπει να διδάσκεται στα σχολεία», εξήγησε τη θέση της αρχαιότητας στο ζωγραφικό της έργο η Μαρία Σιδέρη.
Η Μαρία μπήκε τόσο βαθιά στη μελέτη του ελληνικού κόσμου ακόμα και έξω από τα σύνορα της σύγχρονης Ελλάδας, που χωρίς να το καταλάβει άρχισε να διαβάζει και να μαθαίνει την ιστορία του Πόντου. Παρόλο που η ίδια δεν έχει ποντιακή καταγωγή ένιωσε τον πόνο των προσφύγων, τον πόνο του χαμού της πατρίδας και των οικείων ανθρώπων.
Η Μαρία αισθάνθηκε την άσβεστη σχέση των σημερινών Ποντίων με τις παλαιές γενιές, που έζησαν στα γαλάζια παράλια του Εύξεινου Πόντου, στα καταπράσινα παρχάρια στα Ποντικά όρη, κάτω από τα αρχαία μοναστήρια, χτισμένα στην αυγή της χριστιανικής εποχής. Από όλα αυτά εμπνεύστηκε ο πρώτος της πίνακας, που κάλυψε και τον πόνο της γενοκτονίας και τη σχέση με την ιστορική πορεία των Ποντίων.
«Με ενδιαφέρει, τι νιώθει ένας άνθρωπος, που ξεριζώθηκε και έφυγε μακριά από τον τόπο του. Μπορεί να ζει στην πατρίδα του βέβαια, όμως μακριά από το μέρος, όπου γεννήθηκε, όπου ανήκουν οι ρίζες του. Αυτό το ενδιαφέρον αποτελεί μεγάλο κίνητρο για μένα για να κατανοώ τον ψυχισμό των ανθρώπων. Με αφορά πάρα πολύ η ανθρώπινη ψυχή, ως δημιούργημα του Θεού. Το 2019 τιμήσαμε τα 100 χρόνια από την βασική φάση της Γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου. Το 2022 θα τιμήσουμε τα 100 χρόνια από την Καταστροφή στη Σμύρνη και την ημέρα μνήμης της Γενοκτονίας των Ελλήνων της Μικράς Ασίας. Θέλω να είμαι δίπλα στους απογόνους αυτής της τραγωδίας με τα δικά μου έργα», τόνισε η Μαρία Σιδέρη.
Στην πρώτη μας συνάντηση τής χάρισα το βιβλίο του Κώστα Μαυρόπουλου Ο θρυλικός ανιχνευτής Βασίλης Φησατίδης, που αναφέρεται στην ηρωική ζωή του Πόντιου ανιχνευτή του σοβιετικού στρατού στα χρόνια του Β’ Παγκόσμιου πολέμου. Οι εντυπώσεις από το βιβλίο ξεπέρασαν τις κάθε αναμενόμενες προσδοκίες. Μέσα σε μερικές μέρες πήρε σάρκα και οστά ο πίνακας πορτρέτο του κομψού αξιωματικού Βασίλη Φησατίδη. Έτσι προέκυψε η πρώτη καλλιτεχνική συνεργασία μας, του ιστορικού και της ζωγράφου.
«Σκέφτηκα, ό,τι ο Βασίλης Φησατίδης έχει τη μοίρα του Πόντου. Έκανε τα πάντα, έγινε ήρωας, όμως δεν θέλησε να αλλάξει τον τρόπο σκέψης του και τις ιδέες του και το ποιος είναι», είπε η Μαρία Σιδέρη στη συνέντευξή της για το pontosnews.gr.
Το ενδιαφέρον της μη Πόντιας ζωγράφου για την ιστορία της δικής μου ελληνικής φυλής, των Ελλήνων του Πόντου, με είχε συναρπάσει. Στην επόμενη κουβέντα μας ανέφερα τη μονή της Παναγίας Σουμελά, ως «Ακρόπολη» του Πόντου. Έτσι γεννήθηκε ο επόμενος πίνακας, αφιερωμένος στην Προστάτιδα των Ελλήνων του Πόντου. Μιλήσαμε για την αρχαία ιστορία του Πόντου από τους μύθους για τον Προμηθέα και την Εκστρατεία των Αργοναυτών ως τη δόξα και την ήττα του Μιθριδάτη Στ’ Ευπάτορα. Ύστερα περάσαμε στην εποχή του Βυζαντίου και της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας. Η Μαρία δεν σταματούσε να ζητάει από μένα τα ιστορικά στοιχεία για να αποτυπώνει με ακρίβεια τα γεγονότα και τα πρόσωπα.
«Ζωγράφισα τον Προμηθέα. Δεν μπορούσα να αφήσω απέξω τόσο μεγάλη προσωπικότητα, όπως του Μιθριδάτη… φοβερά γοητευτική για έναν καλλιτέχνη. Κατά τη γνώμη μου η προσωπικότητα του Μιθριδάτη δείχνει τη δύναμη, που έχει η ποντιακή ψυχή. Έδειξα στον πίνακα τη σύνδεση πολιτισμών, που πρέσβευε ο Μιθριδάτης, ταυτόχρονα διατηρώντας τις αρχαίες ελληνικές πολιτιστικές αξίες. Εντυπωσιάστηκα από το φαινόμενο μιθριδατισμού.
»Εκτός από αυτό έκανα μερικά άλματα σε χρόνο. Κάθε φορά με γεμίζει μια διαφορετική περίοδος της ποντιακής ιστορίας. Θέλω να τιμήσω τα θύματα της Γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου αναδεικνύοντας τους ήρωες τους και τις περιόδους, που ο Πόντος ανθούσε. Θέλω να αναδείξω τα σύμβολα του ποντιακού ελληνισμού. Το σημαντικότερο μέρος στη ζωή των Ποντίων διαχρονικά διαθέτει η Παναγία Σουμελά. Η Παναγία είναι προστάτιδα όλων μας. Όμως για τους Πόντιους η Παναγία Σουμελά είναι κάτι παραπάνω. Είναι το Κάστρο των Ελλήνων του Πόντου. Θέλησα να παρουσιάσω αυτή τη φορά σε στιλ αγιογραφίας όλη την ιστορία από τη στιγμή της δημιουργίας της εικόνας ως τη δημιουργία του μοναστηριού στο όρος Μελά.
»Ύστερα με την προτροπή σου, Βασίλη, διάβασα για τον Άγιο Ευγένιο τον Τραπεζούντιο και το θαύμα του κατά την εισβολή του στρατού του Σουλτανάτου του Ικονίου. Όταν διάβασα το άρθρο για το θαύμα με το οποίο ο Άγιος Ευγένιος προστάτεψε την Τραπεζούντα, ανατρίχιασα. Ήταν από τις σπάνιες φορές όταν το θαύμα αναγνωρίστηκε όχι μόνο από τους πιστούς, αλλά και από τους απίστους», είπε η ζωγράφος.
Η Μαρία Σιδέρη δεν σταμάτησε στους πρώτους πίνακες, αφιερωμένους στους Έλληνες του Πόντου και την ιστορία τους. Από την πένα της αναμένεται να βγουν και άλλες εκπλήξεις. Ο Πόντος συνεχίζει να προσελκύει το ενδιαφέρον του κόσμου. «Ανθεί και φέρει κι’ άλλο».
Βασίλης Τσενκελίδης, ιστορικός.
