Με αφορμή το άνοιγμα των σχολείων, τι έλεγαν οι αρχαίοι Έλληνες για την παιδεία και την αριστεία

Στην ελληνική αρχαϊκή εποχή ήταν δυνατή η πίστη στις απεριόριστες δυνατότητες που προσφέρει η παιδεία στους κόλπους των ηρώων πολεμιστών των ομηρικών επών. Παιδεία πάνω απ’ όλα, ήταν το σύνθημα και στους κύκλους των σοφιστών και φιλοσόφων της κλασικής και ελληνορωμαϊκής Αρχαιότητας.

Ο παιδαγωγός ήταν συγχρόνως εμπνευστής-εμψυχωτής και προσέφερε μια ολοκληρωμένη αγωγή στον νέο.

Στο νου μας έρχεται η μορφή του Μέντορα, παιδαγωγού του Οδυσσέα και του Τηλέμαχου, ο οποίος λειτουργεί ως σύμβολο ακόμη και σήμερα. Μάλιστα, ο όρος mentoring χρησιμοποιείται από σύγχρονους Αμερικανούς επιστήμονες στις έδρες Ψυχοπαιδαγωγικών Σπουδών στα πανεπιστήμια!

Ο ιδανικός παιδαγωγός έχει θεϊκή καταγωγή και, σύμφωνα με τον αρχαίο μύθο, είναι ένα παράξενο ον: μισός άνθρωπος και μισό θεριό! Ο σοφός κένταυρος Χείρων ενσαρκώνει και περικλείει κάθε μορφή σοφίας και γνώσης. Ήταν ο παιδαγωγός του ομηρικού ήρωα Αχιλλέα, στον οποίο δίδασκε μουσική (λύρα και κιθάρα) και ποίηση. Ο γηραιός Φοίνιξ ήταν επίσης παιδαγωγός του Αχιλλέα, και είναι γνωστή η συμβουλή στον μαθητή του, στη Ραψωδία Ι της Ιλιάδας (στ. 438-443): «Μύθων τε ρητήρ έμεναι πρηκτήρα τε έργων», δηλαδή να παραμένεις δεινός ρήτορας αλλά και αποτελεσματικός στις πράξεις!

Το μείζον θέμα της παιδείας απασχόλησε φυσικά τους μεγάλους φιλοσόφους της αρχαιότητας, τον Σωκράτη, τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Η μαιευτική μέθοδος του Σωκράτη θεωρείται σήμερα μια αποτελεσματική παιδαγωγική μέθοδος που οδηγεί το παιδί στην αυτογνωσία, στην κατανόηση του εαυτού και του κόσμου, στην καλλιέργεια της ενσυναίσθησης και στην ανάκτηση της χαμένης του αυτοπεποίθησης.

Στα έργα του «Πολιτεία» και «Νόμοι» ο Πλάτων προτείνει ένα εκπαιδευτικό σύστημα που θα συμβάλει στην «ακριβεστέραν παιδείαν» των νέων, με στόχο τη γνώση της αρετής και την έμπρακτη εφαρμογή της.

Ο Σταγειρίτης φιλόσοφος Αριστοτέλης στα έργα του Ηθικά Νικομάχεια και Πολιτικά επικεντρώνεται στο πολιτικό και εκπαιδευτικό σύστημα της κοινωνίας. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, ο άνθρωπος είναι «φύσει ζώον πολιτικόν». Για να επιτευχθεί το ευ ζην πρέπει ο άνθρωπος να αναπτύξει τον πολιτισμό του, και αυτό μπορεί να γίνει μόνο σε μια οργανωμένη κοινωνία η οποία θα παρέχει οργανωμένη δημόσια εκπαίδευση σε όλους τους πολίτες της.

Η ηθική εξ έθους περιγίνεται, μας λέει ο Αριστοτέλης, που σημαίνει ότι το ήθος είναι αποτέλεσμα συνεχούς άσκησης και συνήθειας στα ενάρετα έργα. Οι αρετές βρίσκονται μέσα μας εκ φύσεως αλλά ενεργοποιούνται μόνο με τη συνήθεια!

Η ελληνική διανόηση του 1ου μ.Χ. αιώνα διατηρεί αμείωτο το πάθος των Ελλήνων για την παιδεία των νέων. Ο ιστορικός και φιλόσοφος Πλούταρχος από τη Χαιρώνεια της Βοιωτίας συνέγραψε το έργο Περί παίδων αγωγής, όπου η παιδαγωγική παρομοιάζεται με τις «σταγόνες ύδατος» που «κοιλαίνουσι πέτρας», και με τη δύναμη των χεριών που εκτρίβουν το σίδηρο και το χαλκό.

Ο παιδοτρίβης ή παιδονόμος παραλαμβάνει «αδάμαστους ίππους» και οφείλει να αποτελέσει πρότυπο ηγεμόνα, δηλαδή πνευματικού καθοδηγητή.

Ο Πλούταρχος παραθέτει ένα παράδειγμα από την ιστορία: Όταν ο νομοθέτης και ηγέτης των Σπαρτιατών Λυκούργος εκπαίδευσε με διαφορετικό τρόπο δύο σκυλάκια που είχαν τους ίδιους γονείς, τα αποτελέσματα της εκπαίδευσης ήταν διαφορετικά. Κάλεσε λοιπόν τους Σπαρτιάτες για να τους το αποδείξει. Από τη μια μεριά, ο σκύλος που είχε ανατραφεί με μαλθακό τρόπο είχε γίνει λίχνος (λιχούδης) και έτρεξε στη λοπάδα (έτοιμο φαγητό). Από την άλλη, ο σκύλος που είχε εκπαιδευτεί στο κυνήγι ήξεν επί τον λαγωόν (όρμησε στο λαγό), έγινε, δηλαδή, κυριολεκτικώς λαγωνικό!

Ο Πλούταρχος καταφρονώντας εκείνους τους γονείς που αδιαφορούν για την παιδεία των τέκνων τους, παραθέτει το εξής ανέκδοτο: όταν ρώτησε ένας πατέρας τον φιλόσοφο Αρίστιππο πόσος είναι ο μισθός του για την εκπαίδευση του γιου του, εκείνος του απάντησε χίλιες δραχμές. Τότε ο γονιός δυσαρεστημένος του είπε: «υπερβολικά πολύ το αίτημα. Με χίλιες δραχμές μπορώ να αγοράσω ανδράποδον» (δούλο).

Και τότε πήρε την εξής απάντηση: «Τότε λοιπόν θα έχεις δύο ανδράποδα, τον υιό σου και αυτόν τον οποίο θα αγοράσεις»!

Ενώ το γήρας αφαιρεί την ακμή του σώματος, ο νους με τα χρόνια ξανανιώνει και γίνεται σοφός. Καθώς ο πόλεμος, χειμάρρου δίκην, παρασύρει τα πάντα, μόνο την παιδεία δεν μπορεί να παρασύρει… Γι’ αυτό και όταν ο Δημήτριος ο Πολιορκητής κυρίευσε το 307 π.Χ. τα Μέγαρα και ρώτησε τον φιλόσοφο Στίλπωνα αν έχασε κάποιο περιουσιακό στοιχείο, εκείνος του απάντησε «όχι, πόλεμος γαρ ου λαφυραγωγεί αρετήν»!

Καλή Σχολική Χρονιά με υγεία, δύναμη και φώτιση! 

Δήμητρα Ρετσινά-Φωτεινίδου 
Φιλόλογος – Μ.Α. Πολιτικής Φιλοσοφίας ΑΠΘ