Θυμάμαι σαν να ‘ναι τώρα ότι του Αγίου Φανουρίου κατεβαίναμε πάντα με τη φανουρόπιτά μας στη μεγάλη γιορτή της Δραπετσώνας· από τον Άγιο Διονύση, εκεί στη γέφυρα, κάθε πρωί ο Μικρασιάτης παππούς αγόραζε και έφερνε ζεστό σαλέπι· στις εργατικές πολυκατοικίες πρόλαβα μικρή τους ανθρώπους να απλώνουν τα ασπρόρουχά τους και να ρεμβάζουν στα μπαλκονάκια· στα δρομάκια πιο πέρα από το εργοστάσιο της Κοπής αναγνώρισα την προκοπή των προσφύγων όταν ασβέστωναν τα πεζοδρόμια και χάιδευαν τους καλοαναθρεμμένους βασιλικούς· δεν αλλάζω με τίποτα το χαλβά Δραπετσώνας που αξημέρωτα πηγαίναμε να πάρουμε μέρες νηστείας.
Μνήμες… Όλοι ξέραμε ότι το καλύτερο πεϊνιρλί το έφτιαχνε Πόντιος στη Δραπετσώνα και ότι σ’ αυτή τη γειτονιά ξυστά με τη δικιά μας, το Κερατσίνι, βρήκαν φιλόξενο τόπο για να απλώσουν την ιστορική-μουσική τους πραμάτεια οι ρεμπέτες.
Σκόρπιες εικόνες…
Μουσική όμως και μάλιστα παραδοσιακή, με λύρα, έπαιζαν τραγουδώντας σε μια γλώσσα με αρχαία ακούσματα και οι… Αούτοι, όπως τους έλεγαν οι μη Πόντιοι, παραφθορά του αυτοί. Στη δική μας τη γειτονιά, με απογόνους της ιωνικής γης, το Αούτος σήμαινε Πόντιος οξύθυμος, μπελαλής αλλά και μπεσαλής, πρόσφυγας αλλά περήφανος. Δεν ήταν υποτιμητικό. Ήταν… συμπερασματικό.
Η δική μου Δραπετσώνα είναι ένα φευγαλέο πέρασμα από τις παιδικές μου μνήμες. Βουτώντας όμως μέσα στις σελίδες του Από τον Πόντο και τη Μικρασία στον Πειραιά, εδώ… στη Δραπετσώνα, έγινε αγαπημένη, σα να απέκτησε ψυχή η ίδια, πέρα από αυτήν των ανθρώπων της.
Είμαι αναγνώστρια παιδιόθεν και έχω δει πολλές καλές έως άριστες εκδόσεις. Τι θα μπορούσε να με εντυπωσιάσει πια; Και όμως. Δεν θα μπορούσα να νιώσω πιο ευχάριστη έκπληξη σε τέτοιες ζοφερές εποχές, από ότι παίρνοντας στα χέρια μου αυτό το βαρύ έργο. Κυριολεκτικά και μεταφορικά. Κι ας άκουγα από πολύ καιρό την επιμελήτρια της έκδοσης Χριστίνα Χαφουσίδου να λέει ότι δουλεύει πάνω σε αυτό. Οι συγγραφείς Γιώργος Χατζόπουλος και Γιώργος Τσιρίδης που είχαν παραδώσει τα πρώτα τους κείμενα χρόνια πριν, θα πρέπει να είχαν εγκαταλείψει την ιδέα της έκδοσης. Νά όμως που το τελικό αποτέλεσμα δικαιολογεί κάθε καθυστέρηση.
Πεντακόσιες σελίδες εθνικού πλούτου που με κείμενα, φωτογραφίες, χάρτες, αποκόμματα από τον Τύπο, ιστορικά ντοκουμέντα και εικαστικές απεικονίσεις αποτίνουν φόρο τιμής στη Δραπετσώνα και τους κατοίκους της.
Η έκδοση αναδεικνύει τη στενή σχέση του Πόντου και της Δραπετσώνας· η πλειοψηφία των προσφύγων που την πρωτοκατοίκησαν ήταν από τον Πόντο, και δεκαετίες αργότερα, με την έλευση του κύματος των Ελλήνων Ποντίων από χώρες της πρώην ΕΣΣΔ, πολλοί έστησαν εκεί εκ νέου τη ζωή τους.
Το πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζει συνοπτικά την ιστορία του Πόντου και τη ζωή ’ς σην πατρίδαν, από την κοινωνική δομή και την παιδεία μέχρι, φυσικά, τη μουσική και το θέατρο, αλλά και τον Τύπο (ας μην ξεχνάμε ότι η Ένωση Ποντίων Πειραιώς, που οδήγησε αυτό το εγχείρημα, τιμά κάθε χρόνο τον δημοσιογράφο Νίκο Καπετανίδη και στο πρόσωπό του όλους τους αγωνιστές και τα θύματα της Γενοκτονίας). Φιλοξενείται επίσης στο έργο συνοπτική ιστορία της Μικράς Ασίας και της Μικρασιατικής Καταστροφής με μαρτυρίες.
Η μαρτυρία είναι ένα μέσο γνωριμίας με το ιστορικό γεγονός που διατρέχει όλο το έργο και συγκινεί.
Μετά από ένα πέρασμα από την αρχαία ιστορία της πόλης της Δραπετσώνας, «υπό το όνομα Ηετιώνεια, τμήμα της κώμης με το όνομα Πειραιεύς», ο αναγνώστης έρχεται αντιμέτωπος με τα πιο βαθιά του συναισθήματα. Αυτά που ακουμπούν την ανθρωπιά του. Απόγονος προσφύγων ή όχι, δεν μπορεί να μην συγκινηθεί, να μην πονέσει και θυμώσει με τη Γενοκτονία των Ελλήνων της Ανατολής, τον βίαιο ξεριζωμό τους, τις άθλιες συνθήκες εγκατάστασής τους στη μητέρα πατρίδα και τα προσκόμματα που δημιούργησαν οι επίσημοι φορείς που τους υποδέχτηκαν, όπως διεκτραγωδούνται και μέσα από μαρτυρίες, λογοτεχνικά και δημοσιογραφικά κείμενα της εποχής.
Οι νεοαφιχθέντες δεν είχαν άλλη επιλογή από το να δημιουργήσουν ένα νέο αφήγημα ζωής κρατώντας ψηλά στην ψυχή και την κάθε τους μέρα την πατρίδα, τη ρίζα… Ενώθηκαν, συνεργάστηκαν, δημιούργησαν συλλόγους (με πρώτη την Ένωση Ποντίων Πειραιώς) και άρχισαν να ξαναχτίζουν τη ζωή τους έχοντας βάλσαμο τη λύρα, τους χορούς και τα τραγούδια τους.
Ήταν γέννημα μουσικής η Δραπετσώνα άλλωστε. Εδώ κατέφυγαν οι κεμεντζετζήδες, οι Σμυρνιοί με τα σαντούρια και τα βιολιά τους, και ήρθαν και συνάντησαν τους ρεμπέτες τού… περιθωρίου. Γιατί έτσι τους έβλεπαν τότε. Το νεοεκδοθέν έργο της Ένωσης Ποντίων Πειραιώς μάς ταξιδεύει στην εποχή με φωτογραφικό υλικό, προσωπογραφίες των μουσικών (Περιστέρης, Τούντας, Βαγγέλης Παπάζογλου, Γ. Παπαϊωάννου, Γιοβάν Τσαούς-Ετσιρείδης, Νίκος Παπαβραμίδης [φωτ. δεξιά] κ.ά.), αλλά και στίχους πασίγνωστων τραγουδιών που μιλούν για την περιοχή ή γράφτηκαν από ανθρώπους που έζησαν στους προσφυγικούς αυτούς τόπους.
Και το χίλια εννιακόσια / το είκοσι τη χρονίας
και ν’ ερχίνεσαν και τοι Ρωμαίοις, / πουλί μ’ σα εξορίας.
Κλάψον μάνα, κλάψον μάνα / και σύρον τα μαλλία σ’
τα στράτας δάκρια εκόμωσαν / και τον κόσμον λαλίας…
Ν. Παπαβραμίδης
Το έργο όμως έχει και… ειδήσεις για πολλούς. Γιατί, αλήθεια, πόσοι είναι αυτοί που ξέρουν ότι την εποχή του Εμφυλίου ο κορυφαίος των Πόντιων τραγουδιστών, ο Χρύσανθος Θεοδωρίδης, έφυγε με την οικογένειά του από την Οινόη Κοζάνης όπου είχαν καταφύγει πρόσφυγες από τον Καύκασο και εγκαταστάθηκαν στη Δραπετσώνα; Και ότι συμμετείχε ενεργά σε όλες τις εκδηλώσεις της περιοχής;
Η κοινωνική και οικονομική δομή της Δραπετσώνας, η βιομηχανία της (το Τσιμεντάδικο, τα Λιπάσματα κ.ά.), η εκπαίδευση αλλά και οι μικρές χαρές των ανθρώπων περιγράφονται με ακρίβεια αλλά και με… γλύκα. «Η βόλτα με το τραμ προς τον Πειραιά και το Χατζηκυριάκειο ήταν άλλη μια μικρή χαρά για τους κατοίκους του προσφυγικού συνοικισμού την προπολεμική εποχή. Όταν δε οι γραμμές επεκτάθηκαν προς το πευκόφυτο Πέραμα, καθιερώθηκε και η προς τα κει κυριακάτικη εκδρομή των κατοίκων της Δραπετσώνας. Κάτω από τα πεύκα απλώνονταν οι κουβέρτες, έβγαιναν οι μεζέδες και τα διάφορα φαγητά που έφτιαχνε η κάθε νοικοκυρά για την υπαίθρια συνεστίαση, η ρετσίνα των Μεσογείων έρεε άφθονη απ’ τις νταμιτζάντες και η κεμεντζέ ελάλνε γλυκά…».
Η περίοδος της Κατοχής ήταν και για τους Δραπετσωνίτες άγρια, όπως και για όλους τους Έλληνες, και η Αντίσταση πληρώθηκε με το αίμα νέων ανθρώπων όπως του 19χρονου Γιώτη Χατζόπουλου (Τραπεζούντιου) στη λεγόμενη «προ της Αμφίσσης μάχη» Ελλήνων ανταρτών του ΕΛΑΣ κατά του κατακτητή, στις 2 Φεβρουαρίου 1944, και του επίσης ΕΛΑΣίτη αντάρτη, 20χρονου Θεόδωρου Μισαηλίδη (Ακρίτα) στις Καρούτες κοντά στο Λιδωρίκι – ένα από τα 28 ηρωικά θύματα εκείνης της εκκαθαριστικής επιχείρησης των Γερμανών στις 5 Αυγούστου 1944. Ο Γιώτης ήταν αδελφός του μετέπειτα δημάρχου Δραπετσώνας, και ο Θεόδωρος (Τοτός) το πρωτότοκο αγόρι του πρώτου δημάρχου της πόλης που έγραψε ιστορία, του Πόντιου Δημήτρη Μισαηλίδη.
Κι έπειτα έρχονται τα Δεκεμβριανά και ο Εμφύλιος, με τη Δραπετσώνα να τοποθετείται καθαρά στην πλευρά των αριστερών δυνάμεων. Το έργο καταγράφει διεξοδικά τα ονόματα ανθρώπων που εκτελέστηκαν ή που σκοτώθηκαν στον αγώνα κατά την Κατοχή, τα Δεκεμβριανά και τον Εμφύλιο. Φιλοξενεί επίσης μια απαραίτητη αναφορά –μια και την εποχή που συνέβη ήταν πρώτη είδηση– της θρυλικής απόδρασης από τις φυλακές των Βούρλων (της περιοχής των πάλαι ποτέ πορνείων) που έγινε στις 17 Ιουνίου 1955. «Ουδείς συνελήφθη από τους 27 κομμουνιστάς…», έγραφε η Ακρόπολις.
Στον τόμο Από τον Πόντο και τη Μικρασία στον Πειραιά, εδώ… στη Δραπετσώνα απολαυστικές είναι οι σελίδες που ζωντανεύουν τους χαρακτηριστικούς τύπους της Δραπετσώνας και άλλους που έμελλε να γεννηθούν σε αυτή τη γωνιά αλλά έφυγαν για αλλού. Ή διέπρεψαν στους τομείς τους. Απίστευτη η ιστορία του πρώιμου… χίπι εκ Σινώπης Πόντου Σίμου Τσαπνίδη, προέδρου του Συλλόγου Ελλήνων Υπαρξιστών «Ο Διογένης», που γνώριζε τον Νταλί, τον Κοκτό, τη Ζιλιέτ Γκρεκό… Γεννήθηκε στη Δραπετσώνα αλλά έγραψε τη δική του ιστορία στην «Ιπτάμενη παράγκα» του, στου Ψυρρή. Την ιδέα για την ιδιότυπη αυτή ονομασία την εμπνεύστηκε από τις προσφυγικές παράγκες της Δραπετσώνας.
Η πολιτική ιστορία της πόλης από το 1950 και εντεύθεν, η ζωή της πόλης μέσα από συλλόγους –πολιτιστικούς, επιμορφωτικούς αλλά και αθλητικούς (με μεγάλα ταλέντα)– σταχυολογείται στο 5ο κεφάλαιο του βιβλίου, όπου και σημαντικές στιγμές της σύγχρονης ιστορίας με πρωταγωνιστές τους ανθρώπους της εργατιάς που χρόνια ταλαιπωρούνταν για να βάλουν ένα κεραμίδι πάνω από το κεφάλι τους, όπως η Μάχη της Παράγκας για την αυτοστέγαση, που έδειξε το φρόνημα των ντόπιων.
Η στάση των προσφύγων της Δραπετσώνας καταγράφηκε ως πράξη εθνικής αντίστασης και αποτέλεσε την έμπνευση για τη «Δραπετσώνα» του Μίκη Θεοδωράκη, σε στίχους Τάσου Λειβαδίτη.
Τη «λύση» που ήξερε έδωσε η Χούντα, με τη βίαιη επιβολή κατεδάφισης. «Αχ, το σπιτάκι μας, κι αυτό είχε καρδιά…».
Έναν κόμπο στο λαιμό προκαλεί η ανάγνωση πλήθους στοιχείων για ανθρώπους και εμβληματικά σημεία της περιοχής σε όλους τους συνοικισμούς, από τις μπακαλοταβέρνες μέχρι τις εκκλησίες, τα σχολεία αλλά και τα φαρμακεία.
Από το βιβλίο δεν θα μπορούσε να λείπει η αναφορά (με πλούσιο φωτογραφικό υλικό) στον εμπνευστή του, την Ένωση Ποντίων Πειραιώς, του πρώτου εν Ελλάδι ποντιακού σωματείου με έτος ίδρυσης το 1919, και των πεπραγμένων του. Η πορεία του σωματείου είναι άρρηκτα συνυφασμένη με τη νεότερη ιστορική διαδρομή της Δραπετσώνας κοντά 100 χρόνια τώρα…
Σπουδαίο το έργο της Ένωσης και στον πολιτιστικό τομέα, και καταλυτικός ο ρόλος της στη διατήρηση της παράδοσης, των ηθών και των εθίμων, της διαλέκτου, κάθε ψήγματος πολιτισμού του Πόντου. Είναι όμως και δηλωτική της στάσης της απέναντι στη μνήμη η ενεργός συμμετοχή, κάθε χρόνο, στις εκδηλώσεις για τη Γενοκτονία των Ποντίων, και οι πρωτοβουλίες που αναλαμβάνει για την αποκατάσταση της ιστορικής αλήθειας και τη διεθνοποίηση του θέματος.
Μεταξύ των πρωτοβουλιών που είχε αναλάβει στη μακρά ζωή του ήταν να τιμήσει τον «γιατρό των φτωχών» Ιωάννη Πασαλίδη και να ανακηρύξει επίτιμο μέλος μια άλλη μορφή του Πόντου, τον πολιτικό Λεωνίδα Ιασωνίδη.
Η Ένωση όμως… γέννησε και τον θαλερό Πόντιο, τον πρωτεργάτη σε όλα –ακόμα και στην ένατη δεκαετία της ζωής του– Δαμιανό Ποιμενίδη, που σε ένα συγκινητικό προλογικό σημείωμα μιλά για την εκπλήρωση ενός χρέους ζωής.
Ο Δαμιανός Ποιμενίδης στα «Καπετανίδεια 2016» (φωτ.: Βασίλης Καρυοφυλλίδης)
Μαύρη σελίδα στην ιστορία της Ένωσης Ποντίων Πειραιώς το σφράγισμα του σωματείου από τη Χούντα και οι βανδαλισμοί που εκτός των άλλων στέρησαν από την ελληνική ιστορία πολύτιμα ντοκουμέντα. Αναφέρεται στο βιβλίο ότι η Χούντα «έκλεισε το σωματείο, κατέσχεσε το κτήριο, αφαίρεσε και κατέστρεψε πολύτιμο αρχειακό υλικό, και συνεπώς οδήγησε εγκληματικά στην απώλεια, εκ μέρους όλου του προσφυγικού ελληνισμού, μέρους της Ιστορικής Μνήμης από τον Αλησμόνητο Πόντο και από τα πρώτα χρόνια της εγκατάστασης των επιβιωσάντων της Γενοκτονίας». Ο Δ. Ποιμενίδης αναζήτησε επιμόνως το αρχείο ελπίζοντας ότι μπορεί να μην είχε καταστραφεί όμως τα δυσάρεστα νέα έβαλαν τέλος σε αυτήν την προσπάθεια και πυροδότησαν, με μεγαλύτερη μάλιστα αποφασιστικότητα, εκείνη της δημιουργίας του βιβλίου. Το κτήριο της Ένωσης τής επεστράφη το 1973, μετά από άοκνη συλλογική προσπάθεια.
Το 1999 η Ένωση Ποντίων Πειραιώς βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών.
Η Ένωση Ποντίων Πειραιώς-Κερατσινίου-Δραπετσώνας, οι ξεναγοί-συγγραφείς του βιβλίου, όπως τους αποκαλεί στο επιλογικό του σημείωμα ο πρόεδρος της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών Χρήστος Γαλανίδης, και οι επιμελητές «διέσωσαν την ιστορία του τόπου μας από τον κίνδυνο της λήθης που παραμονεύει παντού».
Έρση Βατού, δημοσιογράφος
- Το έργο, που έχει μεγάλους χορηγούς τους Δημήτρη και Ιάκωβο Μελισσανίδη στη μνήμη του πατέρα τους Ζώρα του Πόντου, διατίθεται από τα γραφεία της Ένωσης Ποντίων Πειραιώς-Κερατσινίου-Δραπετσώνας (Καπετανίδου 81, Δραπετσώνα) και από το βιβλιοπωλείο Ινφογνώμων (Φιλελλήνων 14, Σύνταγμα). Η τιμή για τον τόμο αυτό, 30 ευρώ, είναι σχεδόν συμβολική, δεδομένης της πολύ φροντισμένης, ακριβής παραγωγής του. Με αυτόν τον τρόπο όμως η Ένωση δείχνει και πάλι το κοινωνικό της πρόσωπο. Μπορείτε να επικοινωνήσετε με την επιμελήτρια έκδοσης Χριστίνα Χαφουσίδου, στο τηλέφωνο 697 489 9534, 210 3316 036.
- Ένωση Ποντίων Πειραιώς-Κερατσινίου-Δραπετσώνας, Από τον Πόντο και τη Μικρασία στον Πειραιά, εδώ… στη Δραπετσώνα, εκδ. Ινφογνώμων, Δραπετσώνα 2016.
