Του Βλάση Αγτζίδη*
Μία από τις πλέον άγνωστες πλευρές της Μικρασιατικής Καταστροφής είναι το πέρασμα των Ελλήνων προσφύγων από τη Συρία, η παραμονή τους εκεί και η επιβίωσή τους χάρη στη βοήθεια που τους παρείχε ο ντόπιος πληθυσμός. Υπολογίζεται ότι ένας αριθμός 17.000 προσφύγων από τα βόρεια και νότια παράλια της Μικράς Ασίας βρέθηκε στην περιοχή της Συρίας μετά το τέλος της Μικρασιατικής Τραγωδίας.
H πλευρά αυτή της μικρασιατικής προσφυγιάς έγινε γνωστή ευρύτερα πριν από μερικά χρόνια με την έκδοση του βιβλίου – μπεστ σέλερ «Not even my name» της Θία Χάλο στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Η Χάλο περιγράφει τη δραματική πορεία της εκτοπισμένης μητέρας της Ευθυμίας Βαρυθιμιάδου, που από τον Άγιο Αντώνιο των Κοτυώρων του Πόντου θα βρεθεί στο Χαλέπι, όπου θα την παντρέψουν με έναν Ασσύριο και τελικά θα βρεθεί μετανάστρια στις ΗΠΑ ως Σάνο Χάλο.
Μια προφητική συνομιλία
Λίγο μετά το τραγικό 1922 δημοσιεύτηκε σε αθηναϊκό έντυπο ένα εικονογραφικό σχεδίασμα όπου η Ιωνία και η Συρία συνομιλούν, ενσαρκωμένες σε δύο γυναικείες μορφές. Η Συρία όρθια, καλοντυμένη και υπερόπτης, λέει στην καθισμένη, λυπημένη και κατακουρελιασμένη Ιωνία: «Ο δικός μου φίλος είναι μεγάλος και μου ορκίζεται πως δεν θα με αφήσει ποτέ». Και η Ιωνία της απαντά: «Κ’ οι δικοί μου φίλοι ήταν μεγάλοι κ’ έκαναν χίλιες φορές τον ίδιο όρκο και μ’ άφισαν στους πέντε δρόμους».
Το εντυπωσιακό σχεδίασμα αποκαλύπτει αυτό που τότε ήταν κοινός τόπος, αλλά σήμερα αποτελεί στοιχείο καλά κρυμμένο και δύσκολα συνειδητοποιημένο. Ότι δηλαδή τόσο η Μικρά Ασία όσο και η Συρία, ως τμήματα του παλιού πολυεθνικού κόσμου είχαν βρεθεί μπροστά σε μια κοσμοϊστορική αλλαγή που θα έπρεπε να την υποστούν. Τη μετάβαση από την πολυεθνική προνεωτερική κοινωνική δομή στο νεωτερικό έθνος-κράτος και όσα η μετάβαση συνεπάγεται.
Για τη μοίρα της Μικράς Ασίας και της Ανατολικής Θράκης γνωρίζουμε πολλά: Οι διεθνείς διευθετήσεις στο τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου που επέτρεπαν στις κοινότητες των Ελλήνων, Αρμενίων αλλά και Κούρδων να αποκτήσουν την πολιτική τους αυτοδιάθεση, αμφισβητήθηκαν από ένα εθνικιστικό αντιμειονοτικό κίνημα, το κεμαλικό. Σύμφωνα με τις νέες έρευνες (Stefan Ihring, Atatürk in the Nazi Imagination, εκδ. Harvard, 2014), αποδεικνύεται ότι η επιτυχία του κεμαλικού κινήματος υπήρξε πρότυπο για την ανάπτυξη του ναζιστικού κινήματος στη Γερμανία, την αντιμετώπιση των μειονοτήτων και τους τρόπους αναθεώρησης των συνεπειών του Πολέμου επί των ηττημένων Κεντρικών Δυνάμεων.
Η αρνητική εξέλιξη στο χώρο της Μικράς Ασίας υπήρξε αποτέλεσμα πολλών παραγόντων. Ο αμοραλισμός των μεγάλων δυνάμεων και το διχασμένο ελλαδικό πολιτικό προσωπικό –χωρίς πίστη στο αποτέλεσμα και ενιαία στρατηγική– οδήγησε στη συντριπτική ήττα και στην εγκατάλειψη των άμαχων Ελλήνων και Αρμενίων της Μικράς Ασίας στα στρατεύματα του Μουσταφά Κεμάλ. Εκατοντάδες χιλιάδες απόκληροι πρόσφυγες θα κατακλύσουν την ελλαδική επικράτεια, θέτοντας το κράτος μπροστά στο επιτακτικό ζήτημα της αποκατάστασης. Η συγκρουσιακή σχέση γηγενών και προσφύγων θα είναι μια από τις εστίες κοινωνικής αντιπαράθεσης κατά τον Μεσοπόλεμο, με σημαντικές επιπτώσεις στην πολιτική ζωή της Ελλάδας. Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος περιγράφει ως εξής την κατάσταση: «Μια μεγάλη μερίδα του πληθυσμού, που από το 1915 είχε διχασθεί, δεν αντίκρυσε τους πρόσφυγες με συμπάθεια, όταν τα αδυσώπητα κύματα της ιστορίας τούς έριξαν πάνω στους βράχους της Ελλάδας.
»Δεν υπήρξε συμπάθεια, δεν υπήρξε απάθεια, υπήρξε αντιπάθεια».
Το σημερινό συριακό δράμα
Την ίδια εποχή η πολυεθνική και πολυθρησκευτική οθωμανική Συρία θα ακολουθήσει διαφορετική πορεία. Στη περιοχή κατοικούσε και μια μεγάλη ελληνορθόδοξη κοινότητα αραβοφώνων, απογόνων των Βυζαντινών, πλάι σε σουνίτες και σιίτες. Η Συρία απελευθερώθηκε από τους Βρετανούς το 1918 και με βάση τη συμφωνία Sykes-Picot (Μάιος του ’16) αποδόθηκε στον γαλλικό έλεγχο.
Στη Συρία είχαν καταλήξει διάφορα κύματα Ελλήνων και Αρμενίων που είχαν υποστεί τις εθνικές εκκαθαρίσεις από τους Νεότουρκους την περίοδο 1914-1918. Αλλά και στη συνέχεια, κατά την κεμαλική εποχή (1919-1923), χιλιάδες Έλληνες από τα βόρεια και νότια παράλια της Μικράς Ασίας θα καταφύγουν εκεί. Οι 17.000 Έλληνες πρόσφυγες από τον Πόντο και την Κιλικία θα επιζήσουν χάρις στη βοήθεια των κατοίκων της περιοχής και του Αμερικανικού Ερυθρού Σταυρού.
Η Συρία έγινε ανεξάρτητο κράτος το 1946. Η αριστερή πτέρυγα του σοσιαλιστικού κόμματος Μπάαθ κατέλαβε την εξουσία το 1964 και διοικεί τη χώρα (όση έχει απομείνει μετά τη δυτική, την τουρκική και την ισλαμιστική επέμβαση) έως και σήμερα. Παρότι η διακυβέρνηση ήταν απολυταρχική, εντούτοις ήταν εγγυημένοι ο κοσμικός χαρακτήρας του κράτους και ο σεβασμός των εθνοτήτων και των διαφόρων θρησκευτικών δοξασιών.
Ακριβώς αυτή την πραγματικότητα προσπάθησαν να υπονομεύσουν οι μεγάλες δυνάμεις το 2011, ενισχύοντας τις αποσχιστικές τάσεις και επενδύοντας στο εξτρεμιστικό Ισλάμ.
Με μία έννοια, το σημερινό συριακό δράμα ολοκληρώνει την ιστορική διαδικασία της καταστροφής των παλαιών πολυεθνικών και πολυθρησκευτικών κοινοτήτων, όπως κληροδοτήθηκε από την αυταρχική οθωμανική περίοδο της ιστορίας. Αυτή η ιστορική συνάφεια, η ελληνιστική και βυζαντινή κληρονομιά που επιβιώνει στο πρόσωπο των μεγάλων ελληνορθόδοξων αραβόφωνων κοινοτήτων, μαζί με την εμπειρία των χιλιάδων Ελλήνων προσφύγων της Μικρασιατικής Τραγωδίας που έζησαν κάποια χρόνια στη Συρία, μετατρέπει την τραγωδία που ζουν οι λαοί της Συρίας σε μια δικιά μας υπόθεση.
Σύροι πρόσφυγες στο λιμάνι του Πειραιά (2016)
Από τον Πόντο στο Χαλέπι και στο ολοκαύτωμα των Κρουσίων στην Ελλάδα
Στο Χαλέπι. Η φιλόλογος Γιώτα Ιωακειμίδου περιγράφει την πορεία που ακολούθησαν οι δικοί της παππούδες. Εκτοπισμένοι από τα χωριά της Νικόπολης του Πόντου, έφτασαν αποδεκατισμένοι στο Χαλέπι της Συρίας έπειτα από πεζοπορία δύο χρόνων: «…Η πείνα, οι αρρώστιες, οι κακουχίες τούς θέρισαν. Περίπου το 75% από αυτή την ομάδα πέθαναν μη αντέχοντας στις συνθήκες εξαθλίωσης. Όσοι επέζησαν, συναντήθηκαν με άλλες ομάδες και πάντα πεζοπορώντας φτάσανε στο Χαλέπι της Συρίας. Εδώ βρέθηκαν και οι πρόγονοί μου από τη μεριά του παππού μου, Ιωακειμίδη Αλέξιου.
»Στο Χαλέπι θα μείνουν σχεδόν έναν χρόνο μέσα σε σπηλιές. “Μαγαράδας”, όπως τις έλεγαν οι Πόντιοι. Αυτές οι σπηλιές έγιναν το σπίτι τους για μήνες. Εδώ μαγείρευαν, έπλεναν, κοιμόντουσαν. Η βοήθεια του Αμερικάνικου Ερυθρού Σταυρού δεν ήταν αρκετή για να κορέσει την πείνα τους. Οι γυναίκες και τα παιδιά ζητιάνευαν στα σπίτια των Συρίων και χάρη στην ελεημοσύνη αυτών των ανθρώπων επέζησαν. Οι άντρες έκαναν μεροκάματα στα χωράφια. Θέριζαν σιτάρια, έκαναν χαμαλίκια… Τα βράδια εκεί στις σπηλιές στήνονταν γλέντια με τον ζουρνατζή να παίζει και όλοι μαζί να χορεύουν. Δεν τους έλειπε και η αλληλεγγύη».
Από τη Συρία στο Ολοκαύτωμα των Κρουσίων (Οκτώβρης 1941). Μία από τις πιο συγκλονιστικές ιστορίες που σχετίζονται με την εξορία, την καταφυγή στη Συρία και τελικά την εγκατάσταση στην Ελλάδα, είναι αυτή των οικογενειών που από τα Κοτύωρα του Πόντου θα βρεθούν τελικά στα χωριά των Κρουσίων στο Κιλκίς. Η φιλόλογος Ελισάβετ Τριανταφυλλίδου περιγράφει την πορεία θανάτου από τον Πόντο στη Συρία: «… Άνθρωποι πέθαιναν στο δρόμο δίχως τη χρήση των όπλων. Οι συνθήκες ήταν τόσο αντίξοες που ο θάνατος δεν ήταν δύσκολο να έρθει. Αρχικά μεταφέρθηκαν στη Σεβάστεια. Στη διαδρομή πέρασαν από μια αρμενική πόλη, η οποία ήταν γεμάτη Αρμένιους νεκρούς. Στην οποία δεν έκατσαν λόγω της μυρωδιάς των πτωμάτων. Στη συνέχεια στο Νιγιάρμπακιρ όπου έμειναν δύο χρόνια. […] Σε αυτή την πορεία η γιαγιά έχασε γονείς και έμεινε μόνη με τα δυο της αδέλφια. Για να μπορέσουν να επιβιώσουν, όχι μόνο αυτοί αλλά όλοι όσοι βρίσκονταν μαζί τους, ζητιάνευαν στα χωριά απ’ όπου περνούσαν. Στο Χαλέπι η γιαγιά παντρεύτηκε έναν συγχωριανό της, τον Λεωνίδα Τριανταφυλλίδη, ο οποίος στην πορεία έχασε τη γυναίκα του και τα δυο του παιδιά».
Τραγικός επίλογος. Τρία χρόνια μετά τη βίαιη εκτόπισή τους κατάφεραν να φτάσουν στην Ελλάδα. Είκοσι με τριάντα οικογένειες, όσες τελικά κατάφεραν να επιβιώσουν, εγκαταστάθηκαν στο χωριό Κλειστό (πρώην Μούσγαλι) των Κρουσίων στο Κιλκίς.
Ο τραγικός επίλογος αυτής της ιστορίας θα γραφτεί τον Οκτώβριο του ’41, όταν οι Γερμανοί θα καταστρέψουν τρία χωριά των Κρουσίων (Κλειστό, Αμπελόφυτο και Κυδωνιά) και θα δολοφονήσουν τους κατοίκους τους. Στην περιοχή αυτή, όπως και στην περιοχή της Νιγρίτας στις Σέρρες και στο Μεσόβουνο Κοζάνης, είχαν εμφανιστεί από το καλοκαίρι του 1941 οι πρώτες αντιστασιακές ομάδες. Αυτές ήταν και οι πρώτες εστίες αντίστασης κατά των Ναζί στην κατεχόμενη Ευρώπη. Στην ορεινή περιοχή των Κρουσίων είχε δημιουργηθεί η πρώτη ανταρτική ομάδα της Ελλάδας, ο «Αθανάσιος Διάκος». Οι Γερμανοί, ακολουθώντας την πολιτική της συλλογικής ευθύνης και των μαζικών αντιποίνων κατά των αμάχων, προέβησαν σε σκληρά εγκλήματα πολέμου.
Στις 25 Οκτωβρίου του 1941 οι Γερμανοί περικυκλώνουν τα χωριά. Στο Αμπελόφυτο και στην Κυδωνιά οι εκτελέσεις των ανδρών γίνονται στις πλατείες των χωριών. Στο Κλειστό τους συγκεντρώνουν μέσα στην εκκλησία, την πυρπολούν με δυναμίτες, με αποτέλεσμα να καούν ζωντανοί οι αιχμάλωτοι. Εκτελέστηκαν συνολικά 96 πολίτες. Με αυτόν τον δραματικό τρόπο έκλεισε ο κύκλος της ζωής των άτυχων προσφύγων που από τον μικρασιατικό Πόντο θα υποχρεωθούν να καταφύγουν ως εξόριστοι στη Συρία, για να συναντήσουν λίγα χρόνια αργότερα το αληθινό πρόσωπο του γερμανικού ναζισμού στα όρη της «μητέρας-πατρίδας».
- Αναδημοσίευση από την εφ. Καθημερινή.
_______
*Ο Βλάσης Αγτζίδης (https://kars1918. wordpress.com) είναι διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας, μαθηματικός. Το τελευταίο του βιβλίο, που εκδόθηκε πρόσφατα, έχει τίτλο Μικρά Ασία. Ένας οδυνηρός μετασχηματισμός 1908-1923.
