Στη νοτιοανατολική Τουρκία, στην πόλη Γκαζίαντεπ ή Αϊντάπ, κατά τη διάρκεια αναπαλαίωσης των παλαιών κτηρίων το 2005, ένας από τους Τούρκους μάστορες, ο ηλεκτρολόγος Μουράτ Ουτσανέρ βρίσκει κρυμμένη πίσω από την ξύλινη επένδυση μιας ντουλάπας μια σκονισμένη αλλά καλοδιατηρημένη παλιά φωτογραφία.
Αφού την καθαρίζει, έκπληκτος βλέπει την εικόνα μιας μαυροντυμένης γυναίκας να ποζάρει φορτωμένη με τουφέκια και φυσέκια, κι ένα μετάλλιο στο στήθος.
Στο πίσω μέρος της φωτογραφίας βλέπει ένα μήνυμα σε μια άγνωστη γλώσσα. Τα μόνα που καταλαβαίνει είναι δυο αριθμοί-ημερομηνίες, 21 και 1910. Η εικόνα συγκλονίζει τον Μουράτ· μια γυναίκα αρματωμένη! Ποια μπορεί να είναι αυτή η πάνοπλη αντάρτισσα; Ο M. H. Halladjian (τυπωμένο κάτω αριστερά) είναι σίγουρα ο φωτογράφος, αλλά τι σημαίνει το μήνυμα στο πίσω μέρος και σε ποια γλώσσα ήταν γραμμένο;
Όταν, τον Ιούλιο του 2014, με οδηγό τον Σαρκίς Σεροπιάν, επισκεφτήκαμε την πόλη Αϊντάπ, είχα την τύχη και την τιμή να γνωρίσω τον Μουράτ Ουτσανέρ. Είχε πλέον λύσει πολλούς από τους γρίφους της φωτογραφίας που είχε βρει πριν από εννέα χρόνια, και μας διηγήθηκε όλα όσα είχε ανακαλύψει λόγω αυτής:
Ο Μουράτ Ουτσανέρ
Όταν, το 2005, ξεκίνησε η αναπαλαίωση, ιδέα δεν είχα για την ιστορία της πόλης μου. Ομολογώ πως μέσω της έρευνας που ξεκίνησα λόγω αυτής της εικόνας φωτίστηκε η σκοτεινή ιστορία της πόλης και της χώρας μου, ότι δηλαδή εδώ ζούσαν κάποτε Αρμένιοι κι ότι αυτά τα υπέροχα, αλλά έρημα πλέον σπίτια, σας ανήκαν.
Αρχικά είχα υποθέσει πως το πίσω μήνυμα ήταν με την παλιά οθωμανική-αραβική γραφή, έτσι έδειξα τη φωτογραφία σε έναν φίλο που ήξερε αραβικά. Εκείνος, αφού απέκλεισε τα αραβικά, μου είπε πως πιθανόν να είναι αρμενικά αφού κάποτε αυτά τα σπίτια ανήκαν στους Αρμενίους. Δυσκολεύτηκα πολύ να βρω κάποιον να μου διαβάσει το μήνυμα, αλλά κάτι με έτρωγε, ήθελα οπωσδήποτε να μάθω.
Λίγον καιρό αργότερα, όταν έμαθα πως είχε έρθει στην πόλη μας ένα γκρουπ Αρμενίων, αμέσως έτρεξα να τους συναντήσω. Με τα λίγα μου αγγλικά και τα λίγα τους τουρκικά μπορέσαμε να συνεννοηθούμε. Τους παρακάλεσα να μου διαβάσουν τι λέει το μήνυμα. Έλεγε: «Η χήρα του θανόντος ήρωα Κεβόρκ Τσαβούς, Χεγινέ. Αφιερωμένο στον κύριο και την κυρία Οβαννές Πιρανιάν. 21 Ιουλίου 1910 – ΑΕΟ».
Ώστε η εικονιζόμενη λεγόταν Χεγινέ. Αλλά ποιος ήταν άραγε ο ήρωας Κεβόρκ Τσαβούς; Ποιοι να ήταν οι Πιρανιάν; Τι να σήμαινε ΑΕΟ; Και γιατί να ήταν οπλισμένη μια γυναίκα; Και τι ήταν τέλος πάντων οι Αρμένιοι;
Με κάθε απάντηση ανοίγονταν νέα ερωτήματα! Ειλικρινά, με έτρωγε η περιέργεια να λύσω αυτούς τους γρίφους. Ξύπνησε μέσα μου το πάθος για την Αλήθεια. Έτσι, όταν γνώρισα τον Αρμέν Αρογιάν –που ερχόταν συχνά στο Αϊντάπ– και του είπα τι ψάχνω, εκείνος μου αφηγήθηκε την ιστορία των Αρμενίων και του διωγμού τους. Μου έφερε και ένα αντίγραφο του βιβλίου Ιστορία της πόλης Αϊντάπ, του Κ. Σαραφιάν. Όταν αποτελείωσα εκείνο το βιβλίο, το έβαλα πείσμα να μάθω αρμενικά, διότι ήταν αδύνατον να μάθω την ιστορία του τόπου μου δίχως τη γνώση της γλώσσας σας. Δάσκαλοι για αρμενικά δεν υπάρχουν στα μέρη μου, οπότε είμαι αυτοδίδακτος. Πήγα και στην Πόλη, έψαξα για λεξικά, με βοήθησαν και από την εφημερίδα Agos κι έτσι έμαθα πολύ καλά τον γραπτό λόγο, να γράφω και να διαβάζω· τόσο που μετέφρασα από τα αρμενικά στα τουρκικά το βιβλίο Ο αγώνας επιβίωσης στο Αϊντάπ, του Α. Κεσάρ. Δυστυχώς, δεν ξέρω καθόλου τον προφορικό λόγο, αλλά… θα μάθω!
Ο Κεβόρκ Τσαβούς
Τώρα μένει ένα θέμα και παρακαλώ για τη συνδρομή σας. Έχω αποφασίσει να παραδώσω αυτήν τη φωτογραφία μόνο σε απόγονο ή συγγενή της Χεγινέ ή του Κεβόρκ Τσαβούς. Υπάρχουν άραγε;
Ο Τσαβούς και η Γεγσό
Απ’ όσα γνωρίζουμε, αυτή η φωτογραφία δόθηκε δώρο στους Πιρανιάν από τα μέλη του ΑΕΟ (Αρμενική Επαναστατική Ομοσπονδία – Τασνακτσουτιούν), στις 21 Ιουλίου 1910, τρία χρόνια μετά το θάνατο του Κεβόρκ Τσαβούς· μ’ αυτόν τον τρόπο τα μέλη του ΑΕΟ θέλησαν να εκφράσουν το σεβασμό και την εκτίμησή τους για την αφοσίωση των Πιρανιάν στο Αρμενικό Ζήτημα.
Το τουφέκι που κρατά η Χεγινέ (Γεγσό, όπως την φώναζαν όλοι) είναι μάρκας Μοσίν (Μοσίν-Ναγκάντ). Το ίδιο τουφέκι κρατά και ο Κεβόρκ Τσαβούς στη μοναδική του φωτογραφία.
Τα Μοσίν τα προτιμούσαν οι αντάρτες όχι μόνο για την ακρίβειά τους, αλλά και επειδή δεν άφηναν ίχνη λευκού καπνού σε κάθε βολή. Μάλιστα, σε ένα από τα αρμενικά αντάρτικα τραγούδια για τη μάχη του Χανασόρ διατυπώνεται με σαφήνεια αυτή η προτίμηση: «Στο χέρι του κρατά το τουφέκι Μοσίν, με άχτι για τους Τούρκους παίρνει το δρόμο για το Χανασόρ…» (Մօսին հրացան պատրաստ ձեռին, Թուրքին վոխը պահած սրտին, դէպ Խանասոր դիմէց ուժքին) …
Το γεγονός ότι ο Κεβόρκ Τσαβούς είχε σπάσει τον όρκο της αγαμίας του κάνοντας κρυφό γάμο με την Χεγινέ Γεγσό, είχε προκαλέσει μεγάλη δυσφορία στις τάξεις των φενταΐ. Η κατάσταση οξύνθηκε τόσο πολύ που το Μπιουρό (ανώτατο όργανο) του Τασνακτσουτιούν εξουσιοδότησε τον Ρουπέν Ντερ Μινασιάν, έναν από τους επικεφαλής των φενταΐ, να μεσολαβήσει ώστε να λυθεί το θέμα.
Η Χεγινέ Γεγσό
Την επική αυτή ιστορία διαβάζουμε στον τέταρτο τόμο της αυτοβιογραφίας του Ρουπέν Ντερ Μινασιάν Οι αναμνήσεις ενός επαναστάτη (σελ. 211-268), όπου γράφει: «Αμέσως μετά τον ηρωικό θάνατο του Κεβόρκ Τσαβούς, στις 27 Μάη 1907, τη σύντροφό του Γεγσό και τον μικρό τους γιο Βαρτκές, ενός έτους, ανέλαβαν προσωπικά να προστατέψουν οι συναγωνιστές μας Εσμπαγανάτς Μαγκάρ και Σενικί Μανούκ. Και οι δυο αυτοί αντάρτες σκοτώθηκαν δίνοντας μάχη, ώστε στο μεταξύ η Γεγσό και το μωρό να διαφύγουν.
Τότε αναλαμβάνει ο αντάρτης Ντικράν Αραγί να τους μεταφέρει στο Μους, από εκεί ο Γαζάρ Σενίκ τους πηγαίνει στο Βαν, έπειτα ο ίδιος ο Αράμ Μανουκιάν (σημαίνον στέλεχος του κόμματος) τους συνοδεύει στην Περσία. Δυστυχώς, το βρέφος δεν αντέχει όλες αυτές τις κακουχίες, αρρωσταίνει και πεθαίνει στη Μονή του Σουρπ Τατταιός (Άγιος Θαδδαίος).
Ο μικρός Βαρτκές είναι θαμμένος στο νεκροταφείο εκείνης της Μονής, που σήμερα βρίσκεται στο βόρειο Ιράν, στα σύνορα με την Τουρκία.
Αμέσως μετά, η Γεγσό οδηγείται από τον Βαρτάν Σαχμπάζ προς τον Καύκασο και βρίσκει καταφύγιο στην κατοικία του Ρουπέν Ντερ Μινασιάν, υπό την υψηλή προστασία του Τασνακτσουτιούν. Στη συνέχεια, το 1908, τη μικρή περίοδο συνταγματικής ανακωχής με τους Οθωμανούς, η Γεγσό πηγαίνει στην Πόλη, έπειτα περνά από την Ιερουσαλήμ, για να φτάσει τελικά στην γενέτειρά της, το χωριό Ελίν (Helin ή Heghin στα αρμενικά, εξού και το όνομά της, Χεγινέ), κάπου μεταξύ Χαλεπιού και Αϊντάπ.
Τελικά, το 1915, κατά τη διάρκεια των σφαγών, απάγεται από έναν Κούρδο. Από τότε χάνονται τα ίχνη της.
_______
* Χεγινέ Γεγσό, δηλαδή η Γεγσό από το Χεγίν. Στο διαδίκτυο υπάρχουν αρκετές πληροφορίες για αυτό το θέμα και στα αγγλικά: http://armenianweekly.com/2013/12/11/the-woman-in-the-wall/#prettyPhoto.
- Της Κουήν Μινασιάν. Αναδημοσίευση από το περιοδικό Αρμενικά, τεύχος 87.
