Ο περισσότερος κόσμος πιστεύει ότι το πολυσυζητημένο αλλά και καλυμμένο με πέπλο μυστηρίου έθιμο των Αναστεναριών, όπου λίγοι και εκλεκτοί (αφού κάνουν την κατάλληλη προετοιμασία) καταφέρνουν να πυροβατήσουν σε αναμμένα κάρβουνα, συνδέεται αποκλειστικά με τη γιορτή των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, στις 21 Μαΐου.
Οι μυημένοι ωστόσο γνωρίζουν πως το έθιμο πραγματοποιείται τουλάχιστον ακόμα πέντε φορές, τέσσερις τον Ιανουάριο και μία στις 27 Ιουλίου, στη γιορτή του Αγίου Παντελεήμονα.
Με αφορμή τα Αναστενάρια του καλοκαιριού το pontos-news.gr ήρθε σε επαφή με τον Δημήτρη Αρβανίτη, έναν Θρακιώτη λυράρη από τον Λαγκαδά Θεσσαλονίκης που έχει παίξει στο πλαίσιο του εθίμου επί πολλά χρόνια, για να μάθουμε πώς η λύρα και τα τραγούδια βοηθούν στην υλοποίηση του εθίμου.
Ο Δημήτρης Αρβανίτης από την πλευρά του πατέρα του κατάγεται από το Ελ Μπισλί της Μικράς Ασίας και από την πλευρά της μητέρας του από το Περουβλί της Ανατολικής Ρωμυλίας.
Παιδί πολύτεκνης οικογένειας, γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη και μεγάλωσε στη Χρυσαυγή Λαγκαδά. Έχει σπουδάσει τεχνικός υπολογιστών αλλά από την ηλικία των 12 ετών, και με αφορμή τα Αναστενάρια στον Λαγκαδά, την καρδιά του έκλεψε η θρακιώτικη λύρα και η παραδοσιακή μουσική της Θράκης. Δεν είναι τυχαίο το ότι ο ζωγράφος- αγιογράφος Δημήτρης Σκουρτέλης που μας μίλησε γι’ αυτόν τον περιέγραψε ως «λυράρη, μικρής ηλικίας, που υποχρεώνει με έναν τρόπο μαγικό τους ακροατές να τον παρακολουθούν» ενώ και η σπουδαία ερμηνεύτρια Φωτεινή Βελεσιώτου, που ως δασκάλα τον είχε μαθητή στο Δημοτικό, είπε στο pontos-news.gr ότι πρόκειται «για πολύ καλό μουσικό και καλό παιδί».
Ο Δημήτρης Αρβανίτης φωτογραφίζεται μετά από εκδήλωση στο Άλσος Περιστερίου
Αν και δεν έχει σχέση με τον Πόντο, ο Δημήτρης Αρβανίτης έχει εντρυφήσει στην ποντιακή μουσική λόγω της μητέρας του που είχε πάθος με αυτήν. Του αρέσουν τα ποντιακά τραγούδια και ο ήχος της ποντιακής μουσικής λόγω της αρχοντιάς που εκπέμπουν, ωστόσο καλλιτεχνικά δεν τα έχει υπηρετήσει.
Όταν όμως του λέμε πόσο εντυπωσιακό είναι που καταφέρνει να παίζει όρθιος και για ώρα τη λύρα του, σπεύδει να αποδώσει τα εύσημα σε Πόντιους λυράρηδες που έχουν καταφέρει να παίξουν λύρα ακόμα και πίσω από την πλάτη. Εκείνος ακόμα το προσπαθεί…
Πώς προέκυψε η ενασχόληση με τη λύρα της Θράκης και το θρακιώτικο τραγούδι;
Από μικρός φαινόταν να έχω κλίση στη μουσική, ενώ μου άρεσε και το τραγούδι. Είχα καλή σχέση με τον ήχο. Κάποια στιγμή σε ηλικία 11,5-12 ετών, και αφού είχα αποκτήσει πολλά μουσικά όργανα κυρίως σε μορφή παιχνιδιού, ήρθα σε οπτική και ακουστική επαφή με ένα έθιμο που τελείται στον Λαγκαδά και σε άλλα χωριά της Μακεδονίας, τα γνωστά Αναστενάρια. Εκεί είδα ένα μουσικό όργανο που μου ήταν παντελώς άγνωστο –τη θρακιώτικη λύρα– στα χέρια ενός συμμαθητή μου. Ζήλεψα. Την επόμενη μέρα βρήκα τον συμμαθητή μου και αφού επιβεβαίωσα ότι πράγματι ήταν αυτός στο έθιμο, του ζήτησα να μου γνωρίσει τον δάσκαλό του. Έτσι γνώρισα τον πρώτο μου δάσκαλο, τον Αθανάσιο Κρέη, κάτοικο του Λαγκαδά και αναστενάρη, ο οποίος μου δίδαξε τα πρώτα μου βήματα στη λύρα.
Δηλαδή εάν δεν υπήρχε το έθιμο των Αναστεναριών μπορεί και να μην παίζατε λύρα;
Λύρα Θράκης δεν θα έπαιζα. Μπορεί να έπαιζα κάποιο άλλο μουσικό όργανο ή κάποιο άλλο είδος λύρας.
Διδάσκετε κιόλας…
Ναι, διδάσκω, γιατί νιώθω την ανάγκη να μεταδώσω τη γνώση μου και την ιδιαίτερη παράδοση αυτού του θρακιώτικου μουσικού οργάνου, τη φιλοσοφία του. Πατρίδα του είναι η περιοχή της Στράντζας, που ανήκει σήμερα στην Τουρκία, και στη βόρεια Θράκη το χωριό Κωστί, το οποίο είναι και η βασική έδρα του εθίμου των Αναστεναριών. Ο πρώτος μου μαθητής εμφανίστηκε μια χρονιά στο έθιμο των Αναστεναριών, νομίζω πριν από οκτώ χρόνια, στη συνέχεια ωστόσο ακολούθησε το δρόμο της ιεροσύνης.
Το τραγούδι πώς δένει με τη λύρα;
Είναι αναγκαιότητα γιατί με το τραγούδι μεταφέρεται όλος αυτός ο πολιτισμός, τοπικός και ευρύτερος της Θράκης, μέσω των ιστοριών που αναφέρονται σε κάθε τραγούδι.
Τα τραγούδια του εθίμου είναι διαφορετικά από τα τραγούδια που θα ακούσει κανείς σε ένα θρακιώτικο σπίτι;
Θα έλεγα ότι σε αυτά τα τραγούδια εμφανίζεται μια πολύ ιδιαίτερη και ειδική δυναμική, καθώς σκοπός τους είναι να βοηθήσουν τον τελετουργό του εθίμου. Αν και εντάσσονται στην ευρύτερη οικογένεια των τραγουδιών της Θράκης και θα μπορούσαν να εκφραστούν με κάποιον από τους γνωστούς χορούς, αποδίδονται με τρόπο που εξυπηρετεί την τελετουργία στο έθιμο. Η δομή τους είναι που κάνει τη διαφορά. Επειδή είναι πιο αρχετυπικά και ακατέργαστα συγκριτικά με άλλα κομμάτια της Θράκης, επιδρούν πιο άμεσα στον ψυχισμό των αναστενάρηδων.
Απόσπασμα από αφιέρωμα του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης στο χωριό Κωστί της Βόρειας Θράκης
Υπάρχει κορύφωση στο πώς λέγονται τα τραγούδια στη διάρκεια του εθίμου;
Ναι. Ωστόσο εξαρτάται από τον μουσικό εάν θα κορυφώσει ή όχι. Πρέπει να νιώσει αναλόγως για να εκφραστεί μέσα από τη μουσική του.
Πώς επιλέγονται τα τραγούδια που παίζονται στα Αναστενάρια; Είναι διαφορετικά σε κάθε κονάκι;
Τα τραγούδια απαρτίζονται από ένα πολύ συγκεκριμένο σύνολο και σχετίζονται με την πολύ ιδιαίτερη ζωή που καλείται να ζήσει ένας αναστενάρης και όχι μόνο τις στιγμές του εθίμου.
Έχοντας εκπαιδευτεί να γνωρίζω το σύνολο των τραγουδιών, των στίχων, του νοήματός τους και το λόγο ύπαρξης και εκτέλεσής τους, έχω δυνατότητα να ξέρω πότε, σε ποια στιγμή πρέπει να παίζω το κάθε κομμάτι. Οπότε έγκειται μεν στη δική μου κρίση, αλλά υπάρχει κι ένα ειδικό πλαίσιο που εάν δεν υπάρχει κάποια άλλη συγκεκριμένη ανάγκη, το τηρούμε πιστά.
Φωτογραφία αρχείου ΑΠΕ-ΜΠΕ από τη Μαυρολεύκη Δράμας
Φαντάζομαι ότι αυτά τα τραγούδια δεν μπορείτε να τα παίξετε αλλού…
Υπάρχει μια φοβία γύρω από αυτά, και δικαιολογημένα. Έχω προσωπικές εμπειρίες και μπορώ να σας πω ότι αυτά τα τραγούδια δεν είναι απλά τραγούδια, ή εάν τα παίξεις χωρίς να υπάρχουν τα σωστά κριτήρια θα δημιουργήσουν επιπλοκές. Οπότε δεν μιλάμε για τραγούδια που ο τελεστής ή ο ακροατής τους να μην επηρεαστεί με κάποιον τρόπο. Μπορεί να του κάνουν πολύ καλό εάν πρέπει, ή κακό εάν το πλαίσιο στο οποίο εκτελείται το τραγούδι δεν είναι το κατάλληλο. Μιλάμε για τραγούδια που δεν μπορούν να παιχτούν –εκτός από τα Αναστενάρια– εάν δεν υπάρχουν τα κατάλληλα κριτήρια. Αν και το έχουν κάνει άλλοι μουσικοί των Αναστεναριών και έχει γίνει και δισκογραφική απόδοση τους…
Άποψή μου είναι πάντως ότι μια τέτοια επιλογή μπορεί να διαχωρίσει έναν ολοκληρωμένο μουσικό από όλους τους υπόλοιπους. Ολοκληρωμένος δεν είναι ο μουσικός που ξέρει 5, 10, 30 τραγούδια τέλεια, αλλά αυτός που ξέρει τη φυσική λειτουργία τους στην καθημερινότητα εκτός εθίμου.
Ποια όργανα είναι απαραίτητα για την τέλεση του εθίμου;
Το νταούλι είναι αναπόσπαστο μέρος του εθίμου. Έχει έναν συμβολισμό πιο βαθύ, και γι’ αυτόν το λόγο είναι το πρωτεύον όργανο στο έθιμο. Από τα μελωδικά όργανα, η λύρα είναι το αυτονόητο ότι πρέπει να υπάρχει στο κονάκι.
Στο παρελθόν υπήρξε μια τοπική διαφοροποίηση. Όπου δεν υπήρχε η δυνατότητα να έχουν τα επιθυμητά όργανα, κατ’ εξαίρεση τα τραγούδια παίζονταν με γκάιντα. Οι νεότεροι, έχοντας μνήμες αυτού του οργάνου, πίστεψαν ότι έπρεπε να το ενσωματώσουν και στη σύγχρονη μορφή του εθίμου. Έτσι πλέον υπάρχει και γκάιντα στην τέλεση του εθίμου.
Αναστενάρια χωρίς μουσικά όργανα γίνονται;
Ιστορικά έχουν γίνει. Σε εποχές δύσκολες, όπως την περίοδο της Κατοχής, ή όταν οι πρόσφυγες ήρθαν στην περιοχή της Μακεδονίας, για να μην προκαλέσουν την περιέργεια και την έντονη δυσαρέσκεια του κρατικού ή του θρησκευτικού φορέα, τελούσαν το έθιμο πολύ διακριτικά.
Βοηθούν τα μουσικά όργανα εκείνον που θέλει να πυροβατήσει να το κάνει κιόλας; Βοηθούν στην καλύτερη εξέλιξη του εθίμου;
Ένα μουσικό όργανο βοηθάει και προκαλεί την εναρκτήρια αίσθηση ενός πυροβάτη. Τι εννοώ; Ο άνθρωπος όταν τραγουδάει με πλήρη συναίσθηση και συγκίνηση είναι ένα με το όλον. Ένα μουσικό όργανο είναι βέβαιο ότι μπορεί να μιμηθεί την ένωση του ανθρώπου με το τραγούδι. Εκείνη την ώρα χρειάζεται ένα σύνδεσμος στο «εδώ» με το «εκεί», αποστολή που κατά κάποιον τρόπο αναλαμβάνει το μουσικό όργανο αφού μπορεί να πλησιάσει, να συγκινήσει την ψυχή του αναστενάρη.
Οι μουσικοί είναι παρόντες μόνο κατά την εξέλιξη του εθίμου ή παίρνουν μέρος και στην προετοιμασία;
Είναι μερικές περιστάσεις όπου ο μουσικός καλείται να παραστεί κατά την προετοιμασία. Μάλιστα σε κάποιες περιπτώσεις, λίγο πιο ιδιωτικές, θεωρείται απαραίτητη η παρουσία του. Συνήθως πρόκειται για τον λυράρη. Κι αυτό ξεκινάει από πολύ παλιά.
Το έθιμο μπορεί να είναι διαφορετικό από κονάκι σε κονάκι;
Έχοντας εντρυφήσει –ως ένα σημείο–, και κυρίως μουσικά, στο έθιμο, θα μπορούσα να πω ότι διατηρείται ένας κοινός πυρήνας. Η αλήθεια του εθίμου θεωρώ ότι είναι η ίδια. Κάποιος όμως που θα μείνει στο οπτικό κομμάτι της τέλεσης του εθίμου δεν το νιώσει και απλά το κρίνει, θα «δει» ότι τα αναστενάρια είναι διαφορετικά από κονάκι σε κονάκι. Ίσως μάλιστα πει ότι είναι και αντιδιαμετρικά αντίθετος ο τρόπος τέλεσής τους. Στην πραγματικότητα όμως ο πυρήνας είναι ο ίδιος.
Πυροβάτες στη Δράμα όχι μόνο περνούν πάνω από τα κάρβουνα αλλά στέκονται κιόλας (φωτ.: ΑΠΕ-ΜΠΕ)
Εκτός από τους μουσικούς και τους τελεστές του εθίμου, οι υπόλοιποι είναι απλά θεατές ή το έθιμο προστάζει όλοι να έχουν έναν ρόλο με κάποιον τρόπο;
Κάθε παρευρισκόμενος ζώντας οργανισμός συμβάλλει στο έθιμο. Για την ομαλή λειτουργία του εθίμου κάποιοι άνθρωποι πρέπει να αναλάβουν κάποια καθήκοντα, γιατί είναι άνθρωποι είτε πολύ κοντά στο έθιμο ή στους ίδιους τους αναστεναρήδες, είτε είναι εξωτερικοί συνεργάτες – όπως οι ζωωθύτες που θυσιάζουν τα ζώα ανήμερα του Αγίου Κωνσταντίνου. Αυτοί οι τελευταίοι ενώ δεν συμμετέχουν στο έθιμο, θεωρούνται αναστενάρηδες γιατί συμβάλλουν με τον τρόπο τους. Από κει και πέρα, κάθε θεατής ακούσια ή εκούσια συμβάλλει και προσφέρει στο έθιμο ακόμα και μέσα από τη συγκίνησή ή την αδιαφορία του.
Όλοι οι πυροβάτες κρατάνε εικόνες;
Ιστορικά έχει αναφερθεί πυροβασία ανθρώπου κρατώντας μόνο ένα μαντίλι ή ένα θυμιατό ή ένα εικόνισμα ή και τίποτα. Η περίπτωση του τίποτα σχετίζεται με την έλλειψη των παραπάνω ή με την εσωτερική δύναμη του ίδιου του αναστενάρη. Δεν είναι ότι δεν σέβεται τα αντικείμενα, απλώς επειδή ακριβώς τα σέβεται τα δίνει σε κάποιον άλλον που μπορεί να τα έχει μεγαλύτερη ανάγκη.
Ο Δημήτρης Αρβανίτης ενώ παίζει λύρα όρθιος και τραγουδάει
Βλέποντας βίντεό σας, είδα ότι συχνά και για ώρα παίζετε όρθιος λύρα. Μου φάνηκε ασυνήθιστο.
Δεν θα έλεγα ότι είναι. Θα μπορούσα να το κάνω πιο εντυπωσιακό λέγοντας σας ότι θα μπορούσα να παίξω ξαπλωμένος, ή πως εάν προσπαθήσω πάρα πολύ θα μπορούσα να παίξω λύρα πίσω από την πλάτη μου, πράγμα που έχουν καταφέρει κάποιοι Πόντιοι λυράρηδες. Το να παίζει κάποιος λύρα όρθιος είναι θέμα σωστού τεχνικού και γνωστικού υπόβαθρου, αλλά και αναγκαιότητα. Σε κάθε περίπτωση, ο χειριστής καλείται να είναι δυνατός σωματικά και να κάνει λεπτεπίλεπτες κινήσεις. Οπότε θα έλεγα ότι είναι καθαρά τεχνικό το θέμα.
Μετά από τόσα χρόνια ενασχόλησης με το έθιμο των Αναστεναριών υπάρχει κάτι που μπορεί να σας ξενίσει, να σας εντυπωσιάσει ή να σας ξαφνιάσει;
Με εντυπωσιάζει η ίδια η ύπαρξη του εθίμου! Ότι δηλαδή κάποιοι άνθρωποι, σε κάποια απροσδιόριστη εποχή (γιατί υπάρχουν διάφορες εκδοχές για την απαρχή του εθίμου*) θεσμοθέτησαν ένα έθιμο που κρατάει μέχρι σήμερα. Αν σκεφτεί κανείς πως αυτός ο πρώτος πυρήνας των ιδρυτών του εθίμου έχει εκλείψει εκατονταετίες τώρα, είναι εντυπωσιακό πώς πέρασαν το πάθος, την πίστη, τον σεβασμό τους για αυτό στις επόμενες γενιές.
Όσο για το τι με ξαφνιάζει, θα έλεγα ότι είναι πάρα πολλά. Χαρακτηριστικό είναι ότι όποιος έχει συμμετάσχει και έχει νιώσει το έθιμο και δεν έχει υπάρξει απλός παρατηρητής, σίγουρα θα του φανερωθούν πράγματα που δεν είναι δυνατόν να γνωρίζει άλλος εάν ο ίδιος δεν τα αναφέρει. Προσωπικά έχω βιώσει πράγματα, αλλά έχω δει και ανθρώπους που συμμετέχουν πρώτη φορά στο έθιμο να δακρύζουν. Πώς μπορεί αυτό το έθιμο να επηρεάζει όλους αυτούς τους ανθρώπους; Γι’ αυτό λέω πως κάθε άνθρωπος εκούσια ή ακούσια συμμετέχει στο έθιμο.
Αυτό που με ξενίζει είναι ότι αν και έχουν περάσει τόσα χρόνια, δεν υπάρχει ακόμα η πλήρης αποδοχή του εθίμου από την επίσημη θρησκεία της χώρας μας – αν και καταλαβαίνω ότι η Εκκλησία έχει αυτήν τη θέση επειδή θεωρεί ότι το έθιμο δεν είναι βυζαντινό αλλά είναι αρχαιοελληνικό.
Τη δεκαετία του ’50 είχε τεθεί σχετικό ερώτημα στην Εκκλησία. Κατά τη Σύνοδο που έγινε, οι ιερωμένοι κατέληξαν πως το έθιμο έχει ρίζα στην αρχαιότητα και εμπεριέχει ειδωλολατρικά στοιχεία. Εδώ να σημειώσω ότι οι αναστενάρηδες λένε πως το έθιμο είναι πολύ μεταγενέστερο. Εντέλει, η Εκκλησία επιτρέπει το έθιμο επειδή είναι αρχαίο αλλά δεν το αποδέχεται πλήρως.
Φωτογραφία αρχείου
Προκαλεί μεγαλύτερη περιέργεια ότι ένα μέρος του εθίμου τελείται σε κλειστούς χώρους.
Ναι, ουσιαστικά εκεί γίνεται η προετοιμασία του αναστενάρη. Το τραγούδι, ο χορός του… Εκεί ξεκουράζεται. Εξάλλου το κονάκι δεν είναι πια σπίτι. Είναι σύλλογος, μια και μόνο από επίσημο φορέα επιτρέπεται η τέλεση του εθίμου. Το κράτος για να μπορέσει να προστατέψει τους αναστενάρηδες, παρέχοντας πυροπροστασία, αστυνόμευση, ιατρική βοήθεια εάν παραστεί ανάγκη, επέτρεψε την τέλεση του εθίμου μόνο από επίσημους φορείς.
Γιατί πρέπει –εάν πρέπει– κάποιος να δει το έθιμο έστω μια φορά στη ζωή του;
Καταρχήν όλα εξαρτώνται από τον κάθε άνθρωπο. Δεν υπάρχει «πρέπει» εδώ. Σίγουρα πρόκειται για ένα ενδιαφέρον έθιμο, ασυνήθιστο. Προσωπικά, εάν με ρωτάτε, από την πρώτη φορά που συμμετείχα σε αυτό ένιωσα κομμάτι του. Ήξερα ότι δέθηκα με το έθιμο. Για μένα το έθιμο αυτό έχει βαρύτητα, ουσία, αξία, και είναι αναγκαίο να συνεχίζεται με ή χωρίς πολλούς ανθρώπους, θεατές ή όχι.
Η ουσία του εθίμου δεν είναι ότι κάποιοι άνθρωποι περπατούν στα κάρβουνα και άρα είναι κάτι το ιδιαίτερο.
Αυτό είναι πράξη αυταπόδειξης ότι πρωτίστως δεν λένε ψέματα. Γιατί για να νικήσεις την ανθρώπινη φύση πρέπει να είσαι ειλικρινής. Κι αυτοί οι άνθρωποι γνωρίζουν καλά το σώμα τους, τη φύση γενικότερα.
- Όπως μας εξήγησε ο Δημήτρης Αρβανίτης, υπάρχουν τρεις εκδοχές για το πώς ξεκίνησε το έθιμο, όλες όμως διαδραματίζονται στο χωριό Κωστί της βόρειας Θράκης, με πρωταγωνιστικό πρόσωπο είτε τον Μέγα Κωνσταντίνο ως ιδρυτή, είτε τον ακρίτα Κωνσταντίνο, είτε τον Μικροκωνσταντίνο (από τη θρακιώτικη εκδοχή του ακριτικού έπους). Είμαστε σίγουροι μόνο για τον τόπο και για το όνομα εκείνου που ίδρυσε το έθιμο, όχι την ιδιότητα του ή εάν ήταν καταξιωμένος και σε τι.
- Πολλές από τις φωτογραφίες είναι από το προφίλ του Δημήτρη Αρβανίτη στο facebook.
