«Η δουλειά μου είναι μέσω της τέχνης να αλλάζω την εσφαλμένη αντίληψη των ανθρώπων για τον εαυτό τους και τους γύρω τους».
Τα λόγια αυτά ακούγονται από τον ηθοποιό και σκηνοθέτη Στάθη Γράψα. Έναν άνθρωπο που μετά από αρκετά χρόνια προσφοράς σε ιδρύματα, αναμορφωτήρια και φυλακές μέσα από θεατρικές παραστάσεις που ανέβηκαν με τη συμμετοχή των κρατουμένων, έβαλε μέσα σε μια βαλίτσα όλα του τα όνειρα για μια κοινωνία με ίσες ευκαιρίες και πήγε να συνεχίσει τη δράση του στη μακρινή Αυστραλία. Ο λόγος; Η οικονομική κρίση στη χώρα μας. «Μην με ρωτήσετε όμως πού θα προτιμούσα να βρίσκομαι!».
Μολιέρος, Αισχύλος, Σέξπιρ στη σκηνή του Εθνικού με εσάς στο ρόλο του ηθοποιού. Κάποια χρόνια αργότερα μεταφέρετε σπουδαία θεατρικά έργα σε αυτοσχέδιες σκηνές σωφρονιστικών καταστημάτων σε Ελλάδα και εξωτερικό. Τι συνέβαλε στο να γίνει μέσα σας αυτή η στροφή;
Ένα ταξίδι στο μεταπολεμικό Βελιγράδι το 2001 –πριν δηλαδή από την εποχή του Εθνικού– ήταν αυτό που ξύπνησε μέσα μου την ανάγκη να δραστηριοποιηθώ σε αυτόν τον τομέα. Το 2000 στην Αγγλία παρακολούθησα ένα σεμινάριο για την εκπαίδευση του ηθοποιού ώστε να μπορεί να παράγει έργο άμεσα στην κοινωνία που βρίσκεται. Εκτός σκηνής και φακού αλλά μέσα στα ιδρύματα, στα αναμορφωτήρια, στις φυλακές στα νοσοκομεία, κ.α.
Για την πρακτική που έπρεπε να ολοκληρώσουμε βρέθηκα στο Βελιγράδι, όπου διοργάνωσα και καθοδήγησα σεμινάρια σε δέκα ιδρύματα με ορφανά και άστεγα παιδιά όλων των ηλικιών. Αυτή η εμπειρία με στιγμάτισε καθοριστικά. Περίμενα αρκετά χρόνια αργότερα για να νιώσω τόσο χρήσιμος σαν καλλιτέχνης, όπως τότε.
Στιγμιότυπο από τις πρόβες με τους κρατουμένους
Με όχημα την ιδιότητά σας ως καθοδηγητή θεατρικών σεμιναρίων προσφέρατε εθελοντικά στο Ψυχιατρικό τμήμα Φυλακών Κορυδαλλού, στις φυλακές Νέων Αυλώνα και στο Θέατρο της Ύδρας. Για ποιο λόγο φύγατε από την Ελλάδα μεταφέροντας τη δράση σας στην Αυστραλία;
Από τα εργαστήρια που αναφέρατε, μόνο αυτό της Ύδρας (που είχε αποδέκτες επαγγελματίες και ερασιτέχνες ηθοποιούς, μαθητές και δασκάλους) ήταν σε αμειβόμενη βάση. Το υπουργείο δεν μπορούσε να δικαιολογήσει αμοιβή για τα εργαστήρια στον Αυλώνα και η όποια επιχορήγηση κατάφερνα να διεκδικήσω, χανόταν με τις εκλογές. Εν ολίγοις… η κρίση. Στην Αυστραλία βρίσκομαι δώδεκα και κάτι μήνες τώρα, κι έχω ολοκληρώσει το πρώτο εργαστήρι εντός φυλακής υπόδικων σε αμειβόμενη βάση. Μην με ρωτήσετε όμως πού θα προτιμούσα να βρίσκομαι!
Οι μαθητές σας είναι παιδιά που φαίνεται να έχουν χάσει το δρόμο τους. Κι όμως δείχνουν ζήλο και αφοσίωση στο αντικείμενο που τους διδάσκετε, το θέατρο…
Οι κρατούμενοι που συμμετέχουν στο θεατρικό εργαστήρι ίσως δεν γνωρίζουν αρχικά τι πρόκειται να αποκομίσουν ή να νιώσουν. Αυτός ο καινούριος τρόπος επικοινωνίας και έκφρασης σιγά-σιγά τους γεμίζει απόλυτα και ανακαλύπτουν δυνατότητες και πτυχές του εαυτού τους που ήταν καλά κρυμμένες. Το εργαστήρι γίνεται ένα σημαντικό κομμάτι της ζωής τους εντός της φυλακής, που τους τρέφει με δύναμη. Επίσης έρχονται σε επαφή με κόσμο της κοινωνίας από την οποία λείπουν.
Υπάρχει κάποιο περιστατικό που θα θυμάστε για χρόνια από τη μέχρι στιγμής συναναστροφή σας με αυτά τα παιδιά;
Είναι πολλά τα περιστατικά, και για όλα αυτά είμαι ευγνώμων στα παιδιά. Όλα έχουν αξία. Πρόσφατα επικοινώνησε μαζί μου ένας που ήταν στην ομάδα του Αυλώνα και τώρα βρίσκεται στην Καμπούλ. Αυτή η προσπάθειά του να με βρει, με γεμίζει.
Έζησα στιγμές σε κάθε συνάντηση μαζί τους έντονες, ανθρώπινες, και απόλυτα αληθινές. Από την προσμονή τους για την επόμενη συνάντησή μας μέχρι τη χαρά του παιχνιδιού και το πείσμα της επανάληψης στην πρόβα, την απελευθέρωση στην παράσταση και το κλάμα του χωρισμού μας. Όλα αυτά είναι η περιουσία μου και θα τα κουβαλάω για πάντα μαζί μου.
Το να υποδύεται κανείς ένα ρόλο λέγεται ότι λειτουργεί ενίοτε και ψυχοθεραπευτικά. Ισχύει κάτι τέτοιο και για τους μαθητές σας;
Εννοείται. Οι παραστάσεις που παρουσιάσαμε με την ομάδα είχαν πάντα άμεση σχέση με τη ζωή των παιδιών πριν, κατά τη διάρκεια της φυλακής και μετά την αποφυλάκισή τους. Η ζωή τους ήταν το υλικό για τις παραστάσεις και την ίδια στιγμή όλο αυτό λειτουργούσε απολύτως ψυχοθεραπευτικά, λυτρωτικά. Ανακάλυπταν πράγματα και συναισθήματα που δεν είχαν επεξεργαστεί στη ζωή τους μέχρι τότε. Υπήρχαν όμως και θεατές που δήλωσαν ότι οι παραστάσεις της ομάδας ήταν και για τους ίδιους λυτρωτικές διότι έρχονταν αντιμέτωποι με τον ίδιο τους τον εαυτό.
Έχετε ένα σημειωματάριο γεμάτο με μηνύματα αγάπης και ευγνωμοσύνης από αρκετούς από αυτούς. Κερδίσατε το σεβασμό και την εμπιστοσύνη τους. Τι χρειάζεται για να «ξεκλειδώσει» κανείς την ψυχή τους;
Τρία απλά πράγματα: Αγάπη, Ειλικρίνεια, και Κατανόηση.
Αγάπη, Ειλικρίνεια, και Κατανόηση: το τρίπτυχο που «ξεκλειδώνει» την ψυχή των ιδιαίτερων αυτών νέων
Πιστεύετε ότι το σωφρονιστικό σύστημα στη χώρα μας προωθεί τέτοια καινοτόμα εγχειρήματα με σκοπό την ψυχοπνευματική καλλιέργεια έγκλειστων νέων ανθρώπων που αγωνίζονται να επανενταχθούν στο κοινωνικό σύνολο;
Θα πρέπει να μου διευκρινίσετε τη λέξη «προωθεί». Αν εννοείτε «επιτρέπει» τότε θα μπορούσα να πω «ναι». Το σωφρονιστικό σύστημα του ΕΚΚΝ Αυλώνα (διεύθυνση και υπάλληλοι) ήταν απολύτως συνεργάσιμο με τη θεατρική ομάδα της φυλακής. Από την πλευρά του υπουργείου, οι εγκρίσεις που δίνονταν στα αιτήματα του καταστήματος για τις παραστάσεις ήταν ένα είδος προώθησης, επίσης. Γνωρίζω ότι γίνονται αντίστοιχες αξιόλογες προσπάθειες από ομάδες και καλλιτέχνες σε διάφορα καταστήματα κράτησης στην Ελλάδα, όπως η ομάδα «Τεχνοδρομώ» στον Κορυδαλλό και το εργαστήρι του Αυλώνα με τον Γιώργο Δάμπαση και τη Σοφία Ιωαννίδη.
Η δουλειά που γίνεται από αυτές τις ομάδες με βάση τον κρατούμενο είναι εφόδια του ίδιου για την αποφυλάκισή του. Είναι κρίμα που το υπουργείο δεν στηρίζει οικονομικά αυτές τις ουσιαστικές καλλιτεχνικές παρεμβάσεις, γιατί βασίζονται μόνο σε ιδιωτικούς φορείς και τη δύναμη και δυνατότητα των καλλιτεχνών.
Αλήθεια, φταίει μόνο η οικονομική κρίση για την ανεπαρκή ενίσχυση αντίστοιχων πρωτοβουλιών, ή είναι αποτέλεσμα μιας γενικότερης νοοτροπίας που επικρατεί στην Ελλάδα;
Δεν πιστεύω ότι φταίει αποκλειστικά η οικονομική κρίση για την έλλειψη ενίσχυσης όπως λέτε, διότι και πριν από την κρίση αυτές οι προσπάθειες ήταν μετρημένες. Ο καλλιτέχνης που θα αποφασίσει να δραστηριοποιηθεί σε αυτόν τον τομέα έχει βάλει άλλες προτεραιότητες και άλλους στόχους σε σχέση με το σινάφι του. Τέτοιου είδους παρεμβάσεις έχουν ως επίκεντρο τον «άμεσο αποδέκτη», που στην προκειμένη περίπτωση είναι ο φυλακισμένος, και όχι τον ίδιο τον καλλιτέχνη. Αυτό όμως που έχει καταφέρει η κρίση, είναι να προσηλυτίσει κι άλλους συνοδοιπόρους που σε αυτούς τους δύσκολους καιρούς θέλουν να μοιραστούν και να προσφέρουν σε ευάλωτες κοινωνικές ομάδες.
Πυρετώδεις προετοιμασίες για το ανέβασμα θεατρικής παράστασης
«Έκανα ένα λάθος, όλοι κάνουμε λάθη, θέλω να αρχίσω από την αρχή», αναφέρεται στην παράσταση Αφετηρία που είχατε ανεβάσει παλαιότερα. Κατά πόσο θεωρείτε ότι είναι εφικτό να κάνουν μια νέα αρχή, παιδιά που κάποτε πέρασαν την πύλη των φυλακών;
Κάποια στιγμή ο καθένας από εμάς θα πρέπει να εφοδιαστεί με αρκετή δύναμη ώστε να ξεκινήσει πάλι από την αρχή μια νέα πορεία. Όλοι γύρω μας μας ενθαρρύνουν λέγοντας «καλή δύναμη» και «καλή αρχή». Ο αποφυλακισμένος όμως ξεκινάει αυτόν τον αγώνα με έναν μεγάλο βραχνά. Το στίγμα που τον ακολουθεί με την αποφυλάκισή του. Ως κοινωνία είμαστε ακόμα πολύ συντηρητική για να δεχτούμε έναν αποφυλακισμένο πίσω, ανάμεσά μας. Είμαστε καχύποπτοι και φοβισμένοι. Φανταστείτε πώς θα νιώθαμε αν τα οικεία μας πρόσωπα αντιμετώπιζαν εμάς με αυτόν τον τρόπο.
Ο φυλακισμένος θα πρέπει να αξιοποιήσει κάθε ευκαιρία να καλλιεργήσει τον εαυτό του και να εφοδιαστεί με γνώσεις και ικανότητες που θα τον βοηθήσουν να χειριστεί την επανένταξή του. Ο αγώνας του αποφυλακισμένου για μια νέα αρχή είναι σκληρός. Πιστεύω ότι το ελάχιστο που μπορούμε να κάνουμε για να συμβάλουμε σε αυτόν τον άνισο αγώνα του, είναι να του δώσουμε να καταλάβει ότι ο άνθρωπος κρύβει περισσότερη δύναμη μέσα του απ’ ό,τι γνωρίζει.
-
Οι φωτογραφίες είναι από την επίσημη ιστοσελίδα του Στάθη Γράψα (stathisgrapsas.com)
