Ήταν ένα από τα χιλιάδες παιδιά που χάθηκαν κατά τη Γενοκτονία των Ελλήνων της Ανατολής. Η μοίρα όμως, αν και πολύ σκληρή, είχε άλλα σχέδια για την Πόντια Ευθυμία Βαρυτιμίδου (Sano Halo), που είδε πολλά μέλη της οικογένειάς της να σφαγιάζονται από τους τσέτες του Τοπάλ Οσμάν στα χώματα του Άγιου Αντώνιου Κερασούντας.
Της επεφύλασσε να παίξει, μέσω της πένας της κόρης της, Θία Χάλο (Thea Halo) και του βιβλίου Ούτε το όνομά μου, Γενοκτονία και επιβίωση – Μια αληθινή ιστορία του Πόντου (εκδόσεις Γκοβόστη, 2001) έναν σπουδαίο ρόλο: το ρόλο του μάρτυρα άγνωστων ιστορικών γεγονότων που επιβεβαιώνουν με τον πιο εκκωφαντικό τρόπο ότι οι γενοκτονίες δεν ήταν ένα εύρημα, αλλά μια θλιβερή πραγματικότητα βαμμένη στο αίμα Ελλήνων, Ασσυρίων και Αρμενίων.
Το ταξίδι μας υποκινήθηκε από μια υπόσχεση που έδωσα στη μητέρα μου όταν ήμουν παιδί. Της είχα πει «όταν θα μεγαλώσω, θα σε πάω να βρεις το σπίτι σου». Το 1989 κράτησα την υπόσχεσή μου.
«Η γιαγιά των Ποντίων», η μητέρα σας, ήταν Ελληνοπόντια, ο πατέρα σας Ασσύριος, οι συγγενείς σας Αρμένιοι, κι εσείς γεννηθήκατε στην Αμερική. Πώς νιώθετε που είστε ένα ανθρώπινο παζλ των συγκεκριμένων πολιτισμών;
Όλη η ιστορία της μητέρας μου είναι συναρπαστική. Νομίζω ότι δεν ήταν τυχαίο που αυτοί οι τρεις ιστορικοί λαοί ήταν αναπόσπαστο μέρος της ζωή της. Έχω καταλήξει να πιστεύω ότι ήταν γραφτό να επιζήσει της Γενοκτονίας και να θυμάται την ιστορία της με τόσες λεπτομέρειες ώστε να πει στον κόσμο τι συνέβη. Όπως αποδείχθηκε, το Ούτε το όνομά μου ήταν το πρώτο βιβλίο που περιλάμβανε την ιστορία και των τριών αυτών ιστορικών χριστιανικών λαών που βρίσκονταν στο στόχαστρο. Και από τότε που έγραψα την ιστορία της, παλεύω ώστε Έλληνες, Ασσύριοι και Αρμένιοι να αναγνωριστούν ως θύματα της ίδιας οθωμανικής και κεμαλικής Γενοκτονίας.
Όταν ήσασταν μικρή, σας μιλούσε για αυτά που συνέβησαν εκεί ή το απέφευγε; Υπάρχει κάποια έντονη εικόνα που θυμάστε από τις περιγραφές της;
Όταν ήμουν παιδί η μητέρα μου μου είπε ορισμένα πράγματα για το τι συνέβη, αλλά δεν ήθελε να μας επιβαρύνει με όλη εκείνη τη φρίκη. Γνωρίζαμε ότι ήταν σε πορεία θανάτου και πώς έχασε την οικογένειά της. Ήξερα πως η αδερφή της πέθανε στην αγκαλιά της. Και γνώριζα πόσο λάτρευε τη μητέρα της. Γι’ αυτό της υποσχέθηκα μια μέρα να την πάω πίσω και να ψάξουμε για το σπίτι της.
Την ενοχλούσε που δεν μιλούσε ελληνικά; Την θυμάμαι πριν από κάποια χρόνια να λέει ότι γνώριζε μόνο το «Πάτερ Ημών»…
Ο παππούς τη δίδαξε, εκείνη και τ’ αδέρφια της, το «Πάτερ Ημών». Εκείνη το έλεγε κάθε βράδυ πριν να πάει για ύπνο, όλα αυτά τα χρόνια. Γι’ αυτό μπορούσε να το θυμάται. Υποθέτω ότι θα της άρεσε πολύ να θυμόταν την ελληνική γλώσσα. Πίστευε ότι ήταν όμορφη. Ήταν περήφανη που θυμόταν έστω λίγες λέξεις. Θα της άρεσε πολύ να μπορούσε να μιλήσει στη μητρική της γλώσσα με όλους τους Πόντιους που συνάντησε όταν ήρθαμε στην Ελλάδα και εκείνους με τους οποίους ήρθαμε κοντά στις ΗΠΑ.
Σάνο και Θία Χάλο στην Παναγία Σουμελά στις ΗΠΑ
Όταν ήμασταν στο Ντιγιάρμπακιρ [σ.σ.: επισκέφθηκαν την περιοχή για να πάνε στον Εύξεινο Πόντο, σε μια προσπάθεια να ανακαλύψουν το χωριό της Σάνο, τον Άγιο Αντώνιο, στην περιοχή μεταξύ Κοτυώρων και Φάτσας] μοιράστηκε την προσωπική της ιστορία με μια Κούρδισσα που συνάντησε στην αγορά, αλλά και η άλλη γυναίκα τής είπε τη δική της θλιβερή ιστορία. Συνομιλούσαν στα αραβικά. Έμαθε αραβικά ενώ ζούσε με την οικογένεια των Ασσυρίων. Ο πατέρας μου μιλούσε αραβικά, οπότε με το πέρασμα του χρόνου τα θυμήθηκε. Στην πραγματικότητα, στη νοτιοανατολική Τουρκία φαίνεται πως όλοι μιλούν αραβικά και τουρκικά. Είμαι σίγουρη ότι θα της άρεσε πολύ να μιλούσε με τους «δικούς της» στη δική της γλώσσα.
Ποτέ δεν ξέχασε την ταυτότητά της. Ήταν πολύ περήφανη που ήταν Ελληνίδα. Συνήθιζε να λέει ότι είναι οι καλύτεροι άνθρωποι στον κόσμο. Είχε τόσο όμορφες αναμνήσεις από την παιδική ηλικία της! Όσο για το όνομά της, χρησιμοποιούσε το Σάνο για τόσο μεγάλο διάστημα που ένιωθε ότιήταν δύσκολο να το αλλάξει και να πάρει το αληθινό όνομά της. Η σκληρή γυναίκα με την οποία ζούσε στη νοτιοανατολική Τουρκία την έκανενα νιώθει πώς κανένας δεν θα μπορούσε να προφέρει το πραγματικό όνομά της, οπότε κράτησε στο Σάνο. Νομίζω πως ήταν πραγματικά ευγνώμων όταν η ποντιακή κοινότητα την καλωσόρισε στους κόλπους της και άρχισε να την φωνάζει Θεμία. Κατά κάποιο τρόπο, ήταν σα να επιστρέφει σπίτι.
Το βιβλίο σας αποτελεί πραγματικά μια πολύ ωραία δουλειά. Οι Πόντιοι δεν μπορούν παρά να είναι περήφανοι που είστε «τεμέτερον». Να περιμένουμε κι άλλο βιβλίο γύρω από το ίδιο θέμα; 
Εδώ και αρκετά χρόνια εργάζομαι πάνω σε ένα βιβλίο ιστορίας σχετικό με τους λόγους για τους οποίους πιστεύω ότι κατακερματίστηκε η Οθωμανική Αυτοκρατορία και γιατί κατέφυγε στη Γενοκτονία. Θέλω να διαλύσω κυρίως τους μύθους ως προς το γιατί στοχοποιήθηκαν οι Έλληνες.
Ο κόσμος επιρρίπτει τις ευθύνες για την Γενοκτονία των Ελλήνων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στην ελληνική κατοχή του 1919. Ή υποστηρίζουν ότι απλά ήταν μια «ανταλλαγή των πληθυσμών». Επίσης ισχυρίζονται ότι οι Νεότουρκοι φοβόντουσαν την Μεγάλη Ιδέα. Η έρευνά μου δείχνει ότι τίποτε από όλα αυτά δεν ήταν αλήθεια. Έχω συγγράψει περισσότερες από 400 σελίδες, αλλά δυστυχώς πιεστικά προβλήματα έχουν προτεραιότητα, οπότε είναι δύσκολο να συγκεντρωθώ στο χειρόγραφο. Θα το κάνω όμως κάποια στιγμή, ελπίζω σύντομα.
Στο μεταξύ, μια εργασία που έγραψα και βασίζεται σ’ αυτή τη μελέτη θα δημοσιευτεί στο νέο μου βιβλίο, που περιέχει και μια συλλογή εργασιών άλλων μελετ ητών οι οποίες επίσης επικεντρώνονται στις γενοκτονίες Ελλήνων, Ασσυρίων και Αρμενίων. Αυτές οι εργασίες παρουσιάστηκαν σε συνέδριο που έγινε στο Σικάγο και διοργανώθηκε από το Ελληνικό Κέντρο Έρευνας για τη Μικρά Ασία και τον Πόντο.
Σχεδιάζατε τη δημιουργία ενός ιδρύματος για την ποντιακή κληρονομιά. Έχετε προχωρήσει προς αυτή την κατεύθυνση;
Πρόκειται για ένα ζήτημα που μου προκαλεί μεγάλη δυσφορία. Ήδη από το 2001 προσπάθησα να εξασφαλίσω ένα κομμάτι γης στον Άγιο Αντώνιο, κοντά στα Βασιλικά [σ.σ.: σύνορα Χαλκιδικής και Θεσσαλονίκης] προκειμένου να υλοποιηθεί αυτό το πρότζεκτ. Τρεις διαφορετικοί δήμαρχοι μου υποσχέθηκαν τη γη για την ανέγερση του μουσείου. Δεν μπορώ να κατηγορήσω τον πρώτο δήμαρχο, το 2001, επειδή εγώ δεν ήμουν έτοιμη να ξεκινήσω το πρότζεκτ. Πιστεύω ότι ήταν ειλικρινής. Αλλά κάθε επόμενος δήμαρχος από τότε μοιάζει να παίρνει εντολές από κάποιον στο γειτονικό χωριό. Όλοι φαίνονταν να ενδιαφέρονται πολύ για το πρότζεκτ. Μου επέτρεψαν να επιλέξω τη γη, αλλά στη συνέχεια αρνήθηκαν να προχωρήσουμε.
Κι έτσι έμαθα ένα δύσκολο μάθημα πολιτικής στην Ελλάδα. Παρεμπιπτόντως, δεν θα στοίχιζε τίποτα στο δήμο η κατασκευή του μουσείου, και θα δημιουργούσε πολλές θέσεις εργασίας στην περιοχή – για να μην αναφέρω κι άλλα πολιτιστικά οφέλη από ένα τέτοιο μουσείο ιστορικής τεκμηρίωσης.
Όταν μπορέσω να έρθω στην Ελλάδα, θα διερευνήσω το ενδεχόμενο να ξεκινήσω το έργο στην Αθήνα. Ωστόσο έχουν σπαταληθεί πολλά χρόνια, εξαιτίας των παρασκηνιακών χειρισμών ενός πιο ισχυρού (με καλές διασυνδέσεις) προσώπου, όπως φαίνεται.
Πιστεύετε ότι μια μέρα η Τουρκία θα απολογηθεί για τις γενοκτονίες Ποντίων, Ασσυρίων, Αρμενίων στην οθωμανική εποχή, ή είναι πιο πιθανό να συνεχίσει να προσποιείται ότι τίποτα δεν συνέβη τότε;
Παρόλο που ο Ερντογάν, πριν από λίγα χρόνια, κατά κάποιον τρόπο απολογήθηκε για τη μεταχείριση των χριστιανών υπηκόων στη διάρκεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας –χωρίς να την χαρακτηρίσει Γενοκτονία–, φαίνεται ότι άλλαξε με την πάροδο του χρόνου. Κάποτε περίμενα πολλά από αυτόν. Αλλά το ζήτημα των αποζημιώσεων εάν αναγνωριστούν οι γενοκτονίες πρέπει να παίζει τεράστιο ρόλο στην απροθυμία της Τουρκίας να αναγνωρίσει το έγκλημα. Αυτό σε συνδυασμό με το στίγμα της γενοκτονίας κρατάει το ψέμα ζωντανό. Ωστόσο, φαίνεται αναπόφευκτο μια μέρα η Τουρκία να αναγνωρίσει αυτό το πολύ σκοτεινό κεφάλαιο στην ιστορία της.
Έχετε να προτείνετε βήματα που θα μπορούσαν να κάνουν οι ελληνικές κυβερνήσεις και οι Έλληνες Πόντιοι, ώστε μια μέρα να καταστεί δυνατή η αναγνώριση της Γενοκτονίας και όλες αυτές οι ψυχές που χάθηκαν να αναπαυθούν εν ειρήνη;
Εκτός από την Ελλάδα, που έχει ήδη αναγνωρίσει τη Γενοκτονία, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι και η Σουηδία έχει αναγνωρίσει τη Γενοκτονία και των τριών χριστιανικών λαών με ένα ψήφισμα το 2010. Το ψήφισμα ακολούθησε την αναγνώριση της Γενοκτονίας Ελλήνων, Ασσυρίων και Αρμενίων στην οθωμανική εποχή από τη Διεθνή Ένωση Μελετητών Γενοκτονίας (IAGS). Πρόκειται για ένα πολύ σημαντικό βήμα, καθώς εκατοντάδες ειδικοί μελετητές αναγνώρισαν τις συγκεκριμένες γενοκτονίες. Στις ΗΠΑ, πλήθος πολιτείες αναγνώρισαν τη Γενοκτονία των Ποντίων και αργότερα των Ελλήνων της Μικράς Ασίας, μετά την έκδοση του βιβλίου μου Ούτε το όνομά μου.
Αυτό επιβεβαιώνει την πεποίθησή μου ότι με την υποστήριξη της κοινότητας και ακτιβισμό, χρησιμοποιώντας ιστορίες επιζώντων, μπορούμε να επιτύχουμε υπέροχα πράγματα.
Τώρα, όσο αφορά το θέμα της αναγνώρισης των γενοκτονιών από την Τουρκία και άλλες χώρες, θα έλεγα ότι όλοι πρέπει να κάνουν το καλύτερο δυνατό για να συγκεντρώσουν ιστορίες επιζώντων, έτσι ώστε να σχηματιστεί ένα σημαντικό αρχείο για το τι συνέβη με τις περιγραφές εκείνων που γλίτωσαν. Δυστυχώς, κατά πάσα πιθανότητα δεν είναι εν ζωή κάποιοι από τους επιζώντες. Όμως έχουν καταγραφεί ιστορίες που βρίσκονται σε διάφορα αρχεία στην Ελλάδα.
Όταν ήμουν στη Θεσσαλονίκη, την τελευταία φορά, πήρα την πρωτοβουλία για ένα ραδιοφωνικό πρότζεκτ με αρχειακές ηχογραφήσεις επιζώντων που υπάρχουν στο Ιστορικό Αρχείο Προσφυγικού Ελληνισμού του Δήμου Καλαμαριάς. Το έλεγα «Το έργο μνήμης του Πόντου και της Μικράς Ασίας».
Οι Ράδιο Ακρίτες και η ιστορική κοινότητα ήταν πολύ ενθουσιασμένοι με το κοινό πρότζεκτ. Μάλιστα οι Ράδιο Ακρίτες άρχισαν να μεταδίδουν ραδιοφωνικά μερικές από αυτές τις ηχογραφήσεις. Μου είπαν ότι κάποιος συγκινήθηκε πολύ όταν άκουσε από το ραδιόφωνο μια γυναίκα, μέλος της οικογένειάς του, που είχε πεθάνει να αφηγείται τις εμπειρίες της. Όμως αφού δεν είμαι εκεί, είναι δύσκολο να διασφαλίσω ότι αυτές οι ιδέες θα συνεχιστούν, αν και ελπίζω να συμβεί.
![(Φωτ.: facebook / Trabzon [Yemekler-Coğrafya-Kültür])](https://www.pontosnews.gr/wp-content/uploads/2024/11/vazelonas-fb4-cvr-120x86.jpg)
