Το 1969 κυκλοφόρησε στη Νέα Υόρκη ένα βιβλίο με αρκετές άγνωστες πληροφορίες για τη Μικρά Ασία. Συγγραφέας του βιβλίου Twenty-three years in Asia Minor 1899-1922 (εκδ. Vantage) ήταν ο Ευθύμιος Κουζινός, μαθητής του Κολλεγίου «Ανατόλια» από το 1913 έως 1921.
Ο Κουζινός καταγόταν από το Αλατσάμ, τη Λεοντόπολη του Πόντου. Το 1922 έφθασε στην Ελλάδα με άλλους πρόσφυγες, και το 1923 μετανάστευσε στις ΗΠΑ όπου με τη βοήθεια της φιλανθρωπικής οργάνωσης Near East Relief επικοινώνησε τα όσα συνέβησαν κατά τη Γενοκτονία.
Στο βιβλίο του που εκδόθηκε και στην Ελλάδα, το 2011, από τη Λέσχη Ποντίων Νομού Καβάλας σε μετάφραση και επιμέλεια του δρ Θεοφάνη Μαλκίδη, μεταξύ άλλων έχει πληροφορίες για τις διώξεις σε όλον τον Πόντο και τη Μικρά Ασία, για τα τάγματα εργασίας και τα Δικαστήρια Ανεξαρτησίας, για το σχολείο του και τη δράση του αθλητικού Συλλόγου «Πόντος».
Στο κεφάλαιο 26 κάνει ξεχωριστή αναφορά στον αδικοχαμένο φίλο του Συμεών Ανανιάδη, τον ταμία του αθλητικού συλλόγου, και την τελευταία φορά που τον είδε.
≈
Βράδυ, 12ης Φεβρουαρίου – Ο Συμεών και εγώ
Σε αυτό το κεφάλαιο θα αναφερθώ στον φίλο μου Ανανιάδη με το μικρό του όνομα, Συμεών. Όσοι θυμούνται τις πολύτιμες φιλίες τους στο τέλος της εφηβείας ή γύρω στα είκοσι θα μοιραστούν έντονα τα γεγονότα αυτής της απίστευτης και φοβερής νύχτας μαζί μου. Το βράδυ εκείνης της δυσοίωνης ημέρας, μετά το δείπνο, ο Συμεών και εγώ πήγαμε στην αίθουσα μελέτης του παλιού κεντρικού κτηρίου. Μια από τις τέσσερις μεγάλες σόμπες ήταν ακόμη ζεστή, και δίπλα της, σε ένα τόσο ζεστό και φιλικό περιβάλλον, αρχίσαμε να αξιολογούμε το συμβάν και την απρόσμενη τροπή των γεγονότων. Εδώ, επιτρέψτε μου να προσθέσω ότι και οι δύο, ο Συμεών και εγώ, εκτός του ότι ήμασταν μεγάλοι σε ηλικία φοιτητές, ήμασταν επίσης επιμελητές κτηρίων, ο Συμεών στο κεντρικό κτήριο και εγώ στο βόρειο κτήριο. Ως εκ τούτου, είχαμε το προνόμιο να εισερχόμαστε σε οποιοδήποτε τμήμα των κτηρίων αυτών μετά τις ώρες των μαθημάτων.
Ο Συμεών είχε παρακολουθήσει τις κινήσεις του στρατηγού Jahid εκείνη την ημέρα πιο στενά από ό,τι είχα κάνει εγώ. Στην πραγματικότητα, ήταν παρών όταν ο στρατηγός είχε μπει στη βιβλιοθήκη του Συλλόγου «Πόντος» και είχε διατάξει την μεταφορά βιβλίων. Αλλά αυτό που εξόργισε και εξαγρίωσε τον φίλο μου περισσότερο και από τη μεταφορά των βιβλίων, ήταν το εντελώς ψεύτικο όνομα που έδωσε ο στρατηγός στο σύλλογό μας. Μου είπε, «Ευθύμιε, ο στρατηγός είχε προγραμματίσει την ψεύτικη κατηγορία του. Αυτό φαίνεται ότι έχει εκκολαφθεί ημέρες και εβδομάδες πριν από την άφιξή τους».
Οι κεμαλιστές είναι απολύτως σίγουροι για τον εαυτό τους και δεν ενδιαφέρονται για την κοινή γνώμη.
Απλά φαντάσου ότι ουσιαστικά κατηγορεί τον Δρ. White για κατοχή χαρτών που δείχνει τα μελλοντικά όρια ενός νέου Ποντιακού έθνους έξω από την Τουρκία! «Ευθύμιε, αυτό είναι εντελώς ψευδές, βλάσφημο και γελοίο, αλλά υπό αυτές τις συνθήκες, είναι μια παγίδα. Αυτό είναι το τέλος των πάντων».
Ο Συμεών ποτέ δεν κατέληγε σε βιαστικά συμπεράσματα. Αλλά από τις πέντε το απόγευμα είχε αξιολογήσει την κατάσταση σαν ενήλικας. Είχα παρατηρήσει ότι κατά την διάρκεια του βραδινού δεν είχε αγγίξει το πιάτο του. Τι αλλαγή σε αυτόν τον νεαρό αθλητή με την τεράστια όρεξη! Γνώριζα τους Τούρκους αρκετά καλά και ειδικότερα για την μεταχείριση των Αρμενίων από τους ίδιους. Αλλά δεν ήθελα να σκεφτώ το χειρότερο. Μέχρι εκείνη τη στιγμή, τίποτα οριστικό δεν είχε ανακοινωθεί, και αναμέναμε κάποιες ενθαρρυντικές εξελίξεις. Άλλωστε, τίποτα επιβλαβές δεν είχε πράγματι βρεθεί ώστε να αποδεικνύει κάτι λάθος, ούτε στο σκάψιμο ούτε στο περιεχόμενο των κλασικών. Όταν ο Συμεών χρησιμοποίησε τη λέξη «παγίδα», ήταν αρκετή για να μου δημιουργήσει πανικό. Αλλά προσπάθησα να ενεργήσω ψύχραιμα. Όμως, σε μια δικτατορία, όταν ο δικτάτορας αρχίζει να αποδίδει ψεύτικες κατηγορίες σε αθώους ανθρώπους ή αθώους συλλόγους τότε είναι κανείς πραγματικά παγιδευμένος!
Αλλά έπρεπε να καταπραύνω τα νεύρα του φίλου μου. Άλλωστε, η αμερικανική σχολή του Δρ. White ήλπιζαν πως, επειδή ακριβώς δεν είχαν βρεθεί πυρομαχικά στην πανεπιστημιούπολη, έπρεπε να τους δοθεί μια «λεύκη επιταγή» από την κυβέρνηση ώστε να συνεχίσει το σχολείο τις εργασίες του. Έτσι, παρά τη ζοφερή κατάσταση, είπα, «Συμεών, αυτό μου φαίνεται αρκετά σοβαρό, αλλά δεν πρέπει να αισθάνεσαι τόσο καταβεβλημένος. Είδαμε και υποφέραμε τόσο πολύ κατά την διάρκεια του μεγάλου πολέμου, και όμως, κατά κάποιο τρόπο, ως εκ θαύματος επιζήσαμε.
Οι Τούρκοι δεν μπορούν να πετάξουν στην θάλασσα τον σεβασμό στην διεθνή κοινή γνώμη, ιδιαίτερα εκείνη των Ηνωμένων Πολιτείων.
Και εκτός αυτού, όσο γνωρίζουμε, οι κεμαλιστές δεν έχουν καταργήσει επίσημα όλους τους δεσμευτικούς κανόνες σχετικά με τα εξωχώρια δικαιώματα των Αμερικανών! Έλα, μην αποθαρρύνεσαι τόσο γρήγορα». Ήθελα να του φτιάξω τη διάθεση υπενθυμίζοντας του τη μικρή εκδρομή της τάξης μας στη χαμηλότερη κορυφογραμμή των βουνών του Πόντου, κατά τις πρόσφατες διακοπές των Χριστουγέννων. Στην προχωρημένη τάξη των αγγλικών μας, μια από τις αναθέσεις των Χριστουγέννων ήταν ένα μεγάλο κείμενο από το «Η κυρά της Λίμνης» του Scott.
Ορισμένα τμήματα έπρεπε να τα απομνημονεύσουν και να στήσουν ένα μικρό θεατρικό. Στον Συμεών είχε αρέσει ιδιαίτερα η σκηνή όπου ένας πολεμιστής στέκεται πίσω από ένα βράχο και φοβίζει τους διώκτες του με τη δήλωση: « Ας έρθει ένας, ας έρθουν όλοι! Αυτή η πέτρα θα πετάξει / Από την σταθερή της βάση το συντομότερο». Την ημέρα εκείνη στην εκδρομή, σε εκείνο το βραχώδες βουνό του Πόντου, είχαμε παίξει τους ρόλους μας και ο Συμεών ήταν εξαιρετικός. Έτσι λοιπόν, πρόσθεσα. «Συμεών, τα πράγματα θα βελτιωθούν σύντομα, και θα ξαναπάμε όλοι μαζί εκδρομή». Στιγμιαία χάρηκε και είπε, «Ευθύμιε, βλέπω θέλεις να αλλάξεις το θέμα. Θαυμάζω την αισιοδοξία σου, αλλά ειλικρινά, πώς μπορούμε εμείς, στο πλαίσιο της παρούσας περίστασης, να σκεφτούμε εκείνους τους γενναίους και έντιμους ανθρώπους στη Σκοτία, ενώ αυτή τη στιγμή είμαστε περικυκλωμένοι από κεμαλικούς οι οποίοι έχουν ήδη στο μυαλό τους ότι αυτή η λογοτεχνική λέσχη της οποίας είμαι ο ταμίας είναι ένας “Επαναστατικός σύλλογος;”».
Παρά τις ζοφερές προοπτικές, στις δέκα και μισή το βράδυ πήγαμε στους κοιτώνες μας για να σβήσουμε τα φώτα. Στις έντεκα και μισή, είχα έναν ανήσυχο ύπνο. Στις δώδεκα και μισή ο Συμεών με ξύπνησε και μου είπε ότι, λόγω της πίεσης από τον στρατηγό, ο Δρ. White είχε καλέσει στο γραφείο του όλα τα μέλη της εκτελεστικής επιτροπής του Συλλόγου «Πόντος». Η τελευταία φράση του ήταν: «Ευθύμιε, αυτό μοιάζει με το τέλος» και πριν προλάβω να πω οτιδήποτε, έτρεξε κάτω στις σκάλες. Από το παράθυρο του τρίτου ορόφου τον είδα να τρέχει μέσα από το χιόνι, προς την κατεύθυνση του νέου κτηρίου της βιβλιοθήκης. Στη συνέχεια μπήκε στο κτήριο. Ήταν η τελευταία φορά που τον είδα. Εκείνο το πρωί, στις 13 Φεβρουαρίου, έμαθα ότι ο Συμεών είχε μπει στο γραφείο του Δρ. White. Περίπου την ίδια ώρα ο καθηγητής Θεοχαρίδης και τρία άλλα μέλη της εκτελεστικής επιτροπής του ποντιακού συλλόγου – δηλαδή ο Χρ. Ευσταθιάδης, ο Α. Παυλίδης, και ο Γρηγόρης Τσακάλωφ – είχαν επίσης μπει μέσα στο γραφείο. Στο εσωτερικό υπήρχαν κεμαλιστές χωροφύλακες οι οποίοι περίμεναν να τους συλλάβουν. Ο ηγέτης της χωροφυλακής χρησιμοποίησε μια υποκριτική δήλωση προς τον Δρ. White – λέγοντας ότι: «Εάν αυτά τα άτομα μετά την ανάκριση διαπιστωθούν ότι είναι αθώα, θα επιστραφούν στην πανεπιστημιούπολη με ασφάλεια». Αλλά είχαν αμέσως αποσταλεί στην Αμάσεια, για να δικαστούν ενώπιον του κακόφημου Δικαστηρίου της Ανεξαρτησίας – έναν κατάπτυστο δολοφονικό θεσμό. Αυτό το δολοφονικό δικαστήριο θα διατελούσε μια δίκαιη δίκη, κατά πάσα πιθανότητα για τη εποικοδόμηση των εξωτερικών σχέσεων και προπαγάνδα, ώστε έναν αέρα αμεροληψίας.
Αλλά στο δικαστήριο της Αμάσειας πάντα οι κατηγορούμενοι κατέληγαν σε θάνατο. Ως εκ τούτου, θα ήταν καλύτερα αν αυτοί οι τέσσερις αθώοι άνθρωποι είχαν θυσιαστεί χωρίς περαιτέρω βασανιστήρια. Δεν θα ήμουν έκπληκτος, εάν ακόμη και σήμερα, οι κεμαλιστές δήλωναν ότι τα μέλη του ποντιακού συλλόγου – «ομολόγησαν» παραδέχτηκαν την ενοχή τους ως επαναστάτες! Αυτές οι ομολογίες εξήχθησαν με αυτόν τον τρόπο: οι εκτελεστές παρουσίαζαν σε κάθε φυλακισμένο ένα λευκό χαρτί και τον ανάγκαζα να βάζει το όνομά του στο κάτω μέρος του φύλλου. Στη συνέχεια, η ανεξάρτητη Διοικητική επιτροπή συμπλήρωνε την εξομολόγηση!
Ο Συμεών, ο Θεοχαρίδης, ο Ευσταθιάδης και ο Παυλίδης βασανίστηκαν για τέσσερις μήνες. Στα μέσα του Ιουνίου, ενώ ήταν μισοπεθαμένοι, δόθηκε η εντολή να κρεμαστούν.
Ένας αυτόπτης μάρτυρας, ο κ. Π. Εμπέογλου από την Αμάσεια, μου έδωσε αυτή τη περιγραφή της εκτέλεσης. Δεν θα γράψω όλες τις λεπτομέρειες… Καθώς τους είχαν φέρει στην πλατφόρμα, στο προαύλιο της φυλακής και στάθηκαν κάτω από τη θηλιά, μια σύντομη δήλωση είχε διαβαστεί για τον κάθε λεγόμενο δράστη, με την παραδοχή της ενοχής εναντίον του κεμαλικού κράτους. Αμέσως μετά, ο κλοιός της θηλιάς τοποθετήθηκε γύρω από το λαιμό τους. Ο καλός φίλος μου Συμεών, ακόμη και εκείνη τη τελευταία στιγμή, ήθελε να πει κάτι και έκανε ένα σημάδι για το σκοπό αυτό. Ο δήμιος, ο οποίος δεν περίμενε αυτή την προσπάθεια, έβαλε το χέρι του ενάντια στο στόμα του.
Αλλά αυτός ο έντιμος και αθώος νέος, που ήθελε να ζήσει, κατάφερε να στριμώξει σε έξι λέξεις: «ΕΙΜΑΙ ΑΘΩΟΣ! ΡΩΤΗΣΤΕ ΤΟΝ Δρ. WHITE!». Την επόμενη στιγμή ήταν κρεμασμένος.
Όπως διάβασα σε μια σύντομη δήλωση ενός πτυχιούχου συμμαθητή μας υποθέτω ότι ο φτωχός Συμεών στις τρεις πρώτες λέξεις του έδινε την πραγματική κατάσταση κάτω υπό την οποία θυσιάζονταν. Οι τρεις τελευταίες λέξεις ήταν μια έκκληση προς έναν εξαιρετικό Αμερικανό ο οποίος είχε εγγυηθεί και είχε αποδείξει την αθωότητα του. Αλλά οι άκαρδοι και απάνθρωποι κεμαλιστές Τούρκοι είχαν αποφασίσει. Σε τρία λεπτά περίπου ο Συμεών είχε φύγει, χωρίς ποτέ να μπορεί να επιστρέψει, χωρίς ποτέ να μου ξαναμιλήσει. Όταν ήρθε η σειρά του καθηγητή Θεοχαρίδη, δεν προσπάθησε να πει τίποτα αντίθετα φόρεσε την θηλιά του σχεδόν πρόθυμα… Ναι, ο καθηγητής Θεοχαρίδης γνώριζε την υπομονή των μαρτύρων. Άλλωστε, δεν υπήρχε τίποτα άλλο να δηλώσει. Κατά τη διάρκεια όλης της μακράς και εποικοδομητικής ζωής του, είχε δημιουργήσει στο παρελθόν, στην τάξη, στις διαλέξεις και στις χρήσιμες συζητήσεις. Δεν υπήρχε τίποτα άλλο να ειπωθεί. Ο Παυλίδης και ο Ευσταθιάδης δέχτηκαν την θηλιά με τον ίδιο τρόπο.
Ο Γρηγόρης Τσακάλωφ γλίτωσε με ισόβια κάθειρξη, λόγω της ρωσικής υπηκοότητας του.
Εκτελέστηκαν τέσσερις άνδρες, τρεις από αυτούς πολύ νέοι. Ήταν όλοι αθώοι. Η μόνη ενοχή τους ήταν ότι είχαν ελληνικά ονόματα. Ας τοποθετηθεί η μνήμη τους στην κορυφή της λίστας των μαρτύρων από τους κεμαλιστές κατά την διάρκεια εκείνης της θλιβερής άνοιξης του 1921. Μακάρι η μνήμη τους να συνεχιστεί και να μεγαλώσει με δόξα και τιμή στους αιώνες! Μακάρι, επίσης ο Κεμάλ και οι θαυμαστές του να υποφέρουν, εδώ και στο επέκεινα, συνεχή μαρτύρια και βασανιστικούς πόνους για τις προμελετημένες και ατιμωτικές πράξεις τους – για την ασυγχώρητη κτηνωδία και την σατανική βαρβαρότητα τους! Ακόμη και έπειτα από σαράντα δύο χρόνια μου είναι ιδιαιτέρως δύσκολο να εξιστορώ τα γεγονότα αυτά, ιδίως όσα αφορούν τον Συμεών. Δεν κατηγορώ κάποιους, πολύ λίγους, επιζώντες της περιόδου αυτής οι οποίοι σιωπούν. Αλλά, όπως έχω υποσχεθεί στην αρχή αυτού του βιβλίου, δίνω την άλλη πλευρά της εικόνας των κεμαλιστών. Το κάνω, όχι για χάρη της συγγραφής ενός βιβλίου, αλλά προς χάριν της αλήθειας και του μέλλοντος…
Αποστρέφομαι και απεχθάνομαι τη δικτατορία, ιδιαίτερα τη κεμαλική και τη χιτλερική, γιατί τα βασανιστήρια και οι αγωνίες που προκαλούνται από αυτές είναι τόσο ανυπόφορα και ακραία ώστε οι επιζώντες να μη θέλουν να μιλούν για αυτά!
Ευθύμιος Ν. Κουζινός
