Γαβράδες, η βυζαντινή αρχοντική δυναστεία με τις αποσχιστικές τάσεις

Η σημαντικότερη, η ισχυρότερη και η πλουσιότερη πόλη του Εύξεινου Πόντου ήταν η Τραπεζούντα, αφού το φυσικό της λιμάνι αποτελούσε την αρχή της μεγάλης οδού που προχωρούσε στη μικρασιατική ενδοχώρα. Κατά τη βυζαντινή περίοδο αναδείχθηκε σε σημαντικό κέντρο των αγώνων της Αυτοκρατορίας τόσο εναντίον των Περσών, όσο και εναντίον των Αράβων.

Κατά τον 8ο αιώνα υπήρξε πρωτεύουσα του Θέματος Χαλδίας, και γνώρισε μεγάλη οικονομική ακμή η οποία συνδέθηκε με την ανάπτυξη της εμπορικής οδού προς την Ασία βορείως της Κασπίας, όταν οι εμπορικές αρτηρίες στο νότο ελέγχονταν από τους Άραβες.

Το 1071, μετά τη Μάχη του Μαντζικέρτ, η Τραπεζούντα περιήλθε για μικρό χρονικό διάστημα στον έλεγχο των Σελτζούκων. Η αποκατάσταση της βυζαντινής κυριαρχίας συνοδεύτηκε με αρτιότερη οργάνωση της άμυνας τόσο της πόλης όσο και της ευρύτερης περιοχής. Τότε οι άρχοντες ανέλαβαν πρωτοβουλίες για την προστασία της περιοχής και ίδρυσαν αξιόμαχο τοπικό στρατό, ενώ δημιουργήθηκαν ισχυρές οικογένειες που άρχισαν να αναπτύσσουν αυτονομιστικές τάσεις από την κεντρική διοίκηση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

Οι δούκες του Θέματος προέρχονταν από σημαντικές οικογένειες γαιοκτημόνων, όπως για παράδειγμα η οικογένεια Γαβρά που επεδίωκε τη χαλάρωση της εξάρτησης από την Κωνσταντινούπολη. Έτσι, οργανώθηκαν αλλεπάλληλες στάσεις, με οδυνηρές συνέπειες για την αμυντική ικανότητα, την οικονομική ανάπτυξη και την κοινωνική συνοχή των κατοίκων της περιοχής.

Ο οίκος των Γαβράδων

Σύμφωνα με την παράδοση, η βυζαντινή αρχοντική οικογένεια των Γαβράδων καταγόταν από την πόλη Άτρα της Χαλδίας. Πολλά μέλη της διακρίθηκαν στον διοικητικό και στρατιωτικό τομέα, αναλαμβάνοντας διάφορες θέσεις και αξιώματα στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, στην Κριμαία, καθώς επίσης και στο σελτζουκικό σουλτανάτο του Ικονίου.

Ο οίκος των Γαβράδων διοίκησε την περιοχή της Χαλδίας έως τα χρόνια του Ιωάννη Β’ Κομνηνού (1140), με πιο σημαντικούς ηγέτες τους παρακάτω:

Άγιος Νεομάρτυρας Θεόδωρος Γαβράς

Το σημαντικότερο μέλος της οικογένειας ήταν ο Θεόδωρος Γαβράς, στρατηγός του Βυζαντίου που διακρίθηκε για τους ηρωικούς του αγώνες εναντίον των Σελτζούκων, κατά τους οποίους κατάφερε να απελευθερώσει τις περιοχές της Χαλδίας και της Τραπεζούντας, καθώς και τις πόλεις Κολώνεια και Παϊπούρτη.

Ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Αλέξιος Α’ ο Κομνηνός (1081-1118) για να εξουδετερώσει κάθε κίνδυνο στάσης του πανίσχυρου Θεόδωρου, του παραχώρησε το δικαίωμα διοίκησης της απελευθερωμένης περιοχής και κράτησε τον γιο του Γρηγόριο ως «όμηρο» στην Κωνσταντινούπολη, με το πρόσχημα του μελλοντικού γάμου με την κόρη του αδελφού του, του Ισαάκιου Κομνηνού.

Ο Θεόδωρος το 1098 πολεμώντας με τον Σελτζούκο Αμίρ Αλί αιχμαλωτίστηκε και στη συνέχεια οδηγήθηκε στη Θεοδοσιούπολη (Ερζερούμ). Το τέλος του υπήρξε τραγικό, αφού τον έγδαραν ζωντανό όταν αρνήθηκε να αλλαξοπιστήσει. Ό,τι απέμεινε από τη σορό του ρίχθηκε στην πυρά, εκτός από το απογυμνωμένο κρανίο που επιχρυσώθηκε και έγινε κύπελλο.

Οι χριστιανοί του Πόντου τον ανακηρύξαν άγιο και νεομάρτυρα της χριστιανοσύνης και τον αναγόρευσαν σε εθνικό ήρωα.

Γρηγόριος Γαβράς

Οι αυτονομιστικές τάσεις της δυναστείας των Γαβράδων συνεχίστηκαν και μετά το θάνατο του Θεόδωρου. Ο γιος του Γρηγόριος ανακηρύχθηκε ηγεμόνας της Χαλδίας και παντρεύτηκε την πριγκίπισσα Μαρία Κομνηνή.

Όταν και αυτός με τη σειρά του προσπάθησε να ανεξαρτητοποιηθεί, το 1106, το Βυζάντιο κινήθηκε εναντίον του. Νικήθηκε από τον βυζαντινό στρατό, συνελήφθη και μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη.

Κωνσταντίνος Γαβράς

Ο ανιψιός του Γρηγορίου, Κωνσταντίνος, διορίσθηκε το 1123 από τον Αλέξιο Α’ Κομνηνό διοικητής της Τραπεζούντας. Μόλις πήρε τη διοίκηση αυτονομήθηκε, ανακηρύχθηκε δούκας της Τραπεζούντας και κυβέρνησε την περιοχή μέχρι το 1140, ως υποτελής του σελτζουκικού κράτους.

Με προσωπική του φροντίδα η επιχρυσωμένη κάρα του Θεόδωρου Γαβρά εξαγοράσθηκε από τους Σελτζούκους και μεταφέρθηκε σε προάστιο της Τραπεζούντας όπου εναποτέθηκε σε μοναστήρι που χτίστηκε προς τιμήν του θείου του.

Το τέλος της δυναστείας

Το 1140, με το τέλος της δυναστείας των Γαβράδων, ο Πόντος επανήλθε στην κεντρική βυζαντινή εξουσία, διατηρώντας όμως την υποτέλεια στους Σελτζούκους. Τελευταίος δούκας της Χαλδίας ήταν ο Νικηφόρος Παλαιολόγος, ο οποίος το 1204 παρέδωσε την εξουσία στους αδελφούς Αλέξιο και Δαβίδ Κομνηνό, ιδρυτές της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας.