Το pontosnews.gr συνεργάζεται με το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, με αφορμή το δεύτερο μέρος της περιοδικής έκθεσης με τίτλο «Από τη Μεγάλη… στη Σύγχρονη Ελλάδα».
Η έκθεση είναι διαρθρωμένη σε τέσσερις μεγάλες ενότητες: Τα αίτια, τον ξεριζωμό, το στέριωμα και τη μνήμη – από κάθε ενότητα επιλέγουμε και μια μαρτυρία που συνοδεύει τα εκθέματα. Αυτή τη φορά ο Νίκος Καζαντζάκης αφηγείται τη μοίρα των Ελλήνων του Καυκάσου, το 1919.
Ο ξεριζωμός
Από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης (1821) μέχρι τη Συνθήκη της Λοζάνης (1923), η πληθυσμιακή σύσταση της νεότερης Ελλάδας διαμορφώθηκε μέσα από κοσμοϊστορικά γεγονότα στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου: Πόλεμοι, συνοριακές μεταβολές, ίδρυση νέων κρατών, διωγμοί και ανταλλαγές πληθυσμών οδήγησαν σε αυξημένες προσφυγικές ροές ομοεθνών στην ελληνική επικράτεια.
Ο πόλεμος της Ανεξαρτησίας (1821-1828), οι εξεγέρσεις στις αλύτρωτες περιοχές, οι εκκαθαρίσεις μειονοτήτων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, οι Βαλκανικοί Πόλεμοι (1912-1913), η είσοδος της Ελλάδας στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (1917), σε αντίπαλο με τους γείτονές της στρατόπεδο, η Οκτωβριανή Επανάσταση (1917) και οι αλλαγές στην πολιτική των Μεγάλων Δυνάμεων, δημιούργησαν δραματικές συνθήκες και αυξημένη κινητικότητα στην περιοχή.
Η αδυναμία της Ελλάδας να διατηρήσει τα κέρδη της από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο κατέληξε στον βίαιο ξεριζωμό του ελληνισμού και στην υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας (1923).
Συστηματικά, κατά τον αιώνα που μεσολάβησε από την καταστροφή της Χίου (1822) μέχρι εκείνη της Σμύρνης (1922), η βία και ο φόβος έσπρωχναν τους ανθρώπους μακριά από τις εστίες τους, προς ένα αβέβαιο μέλλον.
1917-1922: Ρωσικός εμφύλιος
Το 1919 οι Έλληνες του Καυκάσου βρέθηκαν σε δεινή θέση λόγω της επισιτιστικής κρίσης, απόρροιας του Α’ Παγκοσμίου και του Ρωσικού Εμφυλίου που ακολούθησε.
Με στόχο τον επαναπατρισμό τους στον Πόντο, για την ενίσχυση του εκεί ελληνορθόδοξου στοιχείου, η κυβέρνηση Βενιζέλου οργάνωσε μια αποστολή στον Καύκασο. Όταν ο στόχος αποδείχθηκε μη υλοποιήσιμος, ως καταλληλότερη εναλλακτική προκρίθηκε η μεταφορά τους σε περιοχές της Μακεδονίας και της Θράκης.
Το τιτάνιο έργο του επαναπατρισμού 150.000 Ελλήνων του Πόντου και της εγκατάστασής τους στη Μακεδονία και τη Θράκη ανέλαβε ο Νίκος Καζαντζάκης που είχε τοποθετηθεί γενικός γραμματέας του υπουργείου Περιθάλψεως.
Στις 10 Νοεμβρίου 1919 συνέταξε έκθεση με τυπικό αποδέκτη τον προϊστάμενό του υπουργό Σπυρίδωνα Σίμο και τελικό τον πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο (που την παρέλαβε στις 21 Νοεμβρίου).
Σε αυτή έγραψε:
Την προσοχήν Υμών, κ. Υπουργέ, επικαλούμαι αποκλειστικώς επί θέματος, του οποίου την διαχείρισιν και την ευθύνην υπέχει ακεραίαν το Υπουργείον της Περιθάλψεως: επί της μεταναστεύσεως των εκατό χιλιάδων Καυκασίων Ελλήνων. […]
1) Κάρσιοι 65.000 (35.000 εν τη περιφερεία Καρς της Αρμενίας και 30.000 εν τη περιφερεία Κουπάν) και Τσαλκηνοί 35.000 εν Γεωργία, διατρέχουν τον έσχατον κίνδυνον ν’ απολεσθώσι δια την Ελληνικήν φυλήν – μέρος, αποθνήσκοντες της πείνης και των κακουχιών, μέρος, αφομοιούμενοι με την Ρωσσικήν ιδίως εθνότητα.
2) Μία μόνη η σωτηρία αυτών: Να μεταναστεύσωσιν εις την Ελλάδα. Ουδεμία ελπίς πρέπει να υπάρχη περί παλιννοστήσεως αυτών εις τον Πόντον οπόθεν εξετοπίσθησαν κατά τους Ρωσσοτουρκικούς πολέμους του 1829 (οι Τσαλκηνοί) και του 1878 (οι Κάρσιοι).
Βαθείαν και ανεξήγητον αισθάνονται αντιπάθειαν προς τοιαύτην επιστροφήν: ήδη ελησμόνησαν την γλώσσαν των (οι Κάρσιοι ομιλούν την Ρωσσικήν και οι Τσαλκηνοί την Τουρκικήν), τα ήθη και τα έθιμά των ήρχισαν ν’ αφομοιώνωνται με τα ρωσσικά και μόνον γενικήν, άνευ τοπικής αποχρώσεως, διατηρούν ακόμη άσβεστον την Ελληνικήν συνείδησιν. […] Εάν συντόνως και συστηματικώς δεν ληφθή φροντίς, ο σπινθήρ ούτος θα σβήση και εκατόν χιλιάδες Ελληνες θα χαθούν.
3) Επανειλημμέναι εκθέσεις της εκεί αγωνιζομένης να σώση την κατάστασιν Αποστολής του υφ’ Υμάς Υπουργείου, παριστώσιν ολοένα και ζοφερωτέραν την ψυχικήν απόγνωσιν των εκεί Ελλήνων: «Άστεγοι, υστερούμενοι, κακουχούμενοι», ως διατρανοί η κατά τον παρελθόντα μήνα συνελθούσα εκτάκτως Εθνοσυνέλευσις αυτών εν Καρς, πολεμούμενοι υπό Τούρκων και Αρμενίων, εναγωνίως βλέποντες απομακρυνουμένην την ημέραν της «Εξόδου», κινδυνεύουν να λάβουν ολεθρίας αποφάσεις.
«Ας φύγωμεν», ανακράζουν επί λέξει, «ας φύγωμεν λοιπόν όλοι άνευ αναβολής και ας γίνη η θάλασσα τάφος μας, αφού δεν θα λάβωμεν τον κόπον να τον σκάψωμεν.
Η έκθεση «Από τη Μεγάλη… στη Σύγχρονη Ελλάδα» πραγματοποιείται με την αποκλειστική χορηγία της Τράπεζας Πειραιώς. Μετά από την παράταση που δόθηκε θα είναι επισκέψιμη έως τις 30 Ιουνίου 2025. Οι φωτογραφίες του άρθρου είναι μεταξύ των εκθεμάτων.
Γεωργία Βορύλλα
