Ελάχιστοι από τους επισκέπτες της αντικρινής στη Μυτιλήνη αϊβαλιώτικης πολιτείας γνωρίζουν περνώντας έξω από ένα ερείπιο, στα νότια άκρα του ρωμαίικου μαχαλά, ότι μπροστά τους έχουν την εκκλησία της Αγίας Τριάδας – η 11η ενορία χτίστηκε στα 1846, σύμφωνα με επιγραφή στην εξωτερική πλευρά της κόγχης του ιερού που πλέον έχει καταρρεύσει.
Μια εκκλησιά που μέρες σαν τούτες θα πανηγύριζε, καταπώς οι Αϊβαλιώτες ‘ξέραν να γιορτάζουν.
Σύμφωνα με τον Δημητρό Ψαρρό, συγγραφέα του μνημειακού πλέον τόμου Το Αϊβαλί και η Μικρασιατική Αιολίδα, η Αγία Τριάδα χτίστηκε για να καλύψει τις ανάγκες των νέων κατοίκων της πολιτείας όταν το Αϊβαλί ξανακατοικήθηκε μετά την καταστροφή του 1821. Τα χρήματα για το χτίσιμό της τα μάζεψε ένας «μάντης» από εκείνους που εκείνη την εποχή αφθονούσαν, αλλά το όνομα του δεν σώθηκε.
Κλασική βασιλική τρίκλιτη –από τις επονομαζόμενες και «λεσβιακές»–, με το γυναικωνίτη εξωτερικά να πατά πάνω στον εξωνάρθηκα. Αλλά και «ώριμο» έργο της αϊβαλιώτικης εκδοχής του ιδιαίτερου αυτού εκκλησιαστικού ρυθμού που είναι κατευθείαν «απόγονος» του περίπτερου αρχαίου ναού, με τη στέγη του μεσαίου κλίτους υπερυψωμένη ώστε να μπαίνει φως από παράθυρα στο εσωτερικό.
Λένε πως η αυλή της Αγίας Τριάδας ήταν πολύ όμορφη, με καμπαναριό – όπως και στην κιονοστοιχία του εξωνάρθηκα, χρησιμοποιήθηκε ντόπιος κόκκινος ηφαιστειογενής ιγνιμβρίτης, ενώ τα δάπεδα ήταν βοτσαλωτά. Πανέμορφα είναι και τα σωσμένα γύρω σπίτια, ανάμεσα τους, απέναντι και λίγο βορειότερα, το σπίτι του Ηλία Μέλλου, δηλαδή του Ηλία Βενέζη.
Το 1922, μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την εκκένωση της πόλης, η εκκλησία μετατράπηκε σε αποθήκη του τουρκικού μονοπωλίου καπνού.
Το 1929, με έναν απίστευτο αλλά μοναδικό αϊβαλιώτικο-κοντραμπατζίδικο τρόπο, έφτασαν στη Μυτιλήνη και κάποιες από τις εικόνες του τέμπλου της Αγίας Τριάδας, οι οποίες αργότερα τοποθετήθηκαν στον Άγιο Νικόλαο στην Επάνω Σκάλα, το ιστορικό Βίγλα τζαμί της οθωμανικής Μυτιλήνης, σαν έγινε εκκλησιά.
Στην τοπική εφημερίδα Ελεύθερος Λόγος του 1929 ένα μικρό άρθρο που υπογράφει ο «Λάζαρος» αναφέρει (με την ορθογραφία της εποχής):
Το τζαμί είχεν αγιασθεί και εψάλλετο ο αγιασμός. Ο κόσμος πατείς με, πατώ σε έμπαινε στο Ναό για να προσκυνήση τις άγιες εικόνες. Και ήταν συγκινητικές οι στιγμές όταν οι προσφυγοπούλες απ’ τ’ Αϊβαλί κολλούσαν με τρυφερότητα και συγκίνηση τα χείλη στα εικονίσματα που τ’ αναγνώριζαν.
– Καλέ είναι τα δικά μας.
–Της Αγίας Τριάδας.
Επρόκειτο πράγματι περί παλιών εικόνων που μετεφέρθησαν από την Αγία Τριάδα των Κυδωνιών από Τούρκους Πλοιάρχους και επωλήθησαν εις την Κοινότητα των Κυδωνιατών. Οι πρόσφυγες ανταμώθηκαν με τους πρόσφυγας αγίων τους.
Στη δεκαετία του 1980 η Αϊβαλιώτισσα Αγία Τριάδα δεν είχε αρχίσει ακόμα «να μαδάει» – συνέχιζε να στεγάζει τις αποθήκες καπνού του τούρκικου μονοπωλίου. Για να χωράν μάλιστα τα καπνά και να μην στοιβάζονται τα σακιά το ένα πάνω στο άλλο με αποτέλεσμα να χάνουν την υγρασία τους ή και να σαπίζουν, είχε φτιαχτεί κάποια στιγμή και ένα πατάρι που χώριζε την εκκλησιά οριζόντια στα δυο.
Σε καλές στιγμές των ελληνοτουρκικών σχέσεων, η ελληνική και η τουρκική ICOMOS σχεδίαζαν να συντηρήσουν ταυτόχρονα την Αγία Τριάδα στο Αϊβαλί και το Γενί τζαμί στη Μυτιλήνη. Δεν έγινε ποτέ τίποτα.
Στις αρχές του 21ου αιώνα η στέγη της Αγίας Τριάδας άρχισε να βάζει νερά. Το πάνω κομμάτι της εκκλησίας, χτισμένο από «μπαγδατί» (ξύλινος τοίχος επιχρισμένος), άρχισε να διαλύεται. Μεγάλα τμήματα άρχισαν να καταρρέουν.
Η αυλή έγινε πάρκινγκ. Η προσπάθεια αναστήλωσης από το Δήμο Αϊβαλιού «προσέκρουσε» στην επιδημία του κορονοϊού. Ωστόσο, είχε προλάβει να αρχίσει η ανασκαφή του περιβάλλοντα χώρου. Αποκαλύφθηκαν τα θεμέλια του αυλότοιχου, του καμπαναριού με τη μνημειακή είσοδο και του αγιάσματος της Αγίας Παρασκευής.
Πλέον στέκει όρθιο μοναχά το ισόγειο τμήμα της εκκλησίας· όχι όλο και αυτό, το ανατολικό κατέρρευσε και το οικοδομικό υλικό λεηλατήθηκε.
Λένε πως τώρα θα αναστηλωθεί. Στις συνθήκες της οικονομικής κρίσης που βρίσκεται Τουρκία μάλλον δύσκολο είναι. Μακάρι όμως κάποια στιγμή η Αγία Τριάδα να ξαναβρεί λίγη από τη χαμένη της ομορφιά. Να πάψει να είναι ένα ακόμα μνημείο μισαλλοδοξίας, από αυτά στις δυο άκρες του Αιγαίου.