Γεώργιος Γκουρτζίεφ: Ο Πόντιος μυστικιστής του 20ού αιώνα

Αντίκρισα έναν άνθρωπο ανατολίτικου τύπου… Περισσότερο απ’ όλα με εντυπωσίασε το ότι προξενούσε την εντύπωση ενός μεταμφιεσμένου ανθρώπου, παντελώς αταίριαστου με αυτό το μέρος και με την ατμόσφαιρά του.

Με τα λόγια αυτά περιέγραψε ο διάσημος Ρώσος δημοσιογράφος και περιηγητής Πιοτρ Ουσπένσκι (1878-1947) την εμφάνιση ενός μελαμψού και χαμηλού αναστήματος Καυκάσιου σε μια καφετέρια της Μόσχας, το 1912.

Επρόκειτο για τον Γεώργιο Γκουρτζίεφ, παγκοσμίως γνωστό εκκεντρικό μυστικιστή και «δάσκαλο του ζην», μια από τις αινιγματικότερες μορφές του 20ού αιώνα.

Ο Γεώργιος Γκουρτζίεφ γεννήθηκε το 1877 στην υπό ρωσική κυριαρχία Αλεξανδρούπολη (Γκιουμρί) της Αρμενίας, από πατέρα ελληνικής καταγωγής από την Αργυρούπολη του Πόντου, και μητέρα Αρμένια. Όπως έγραψε ο ίδιος ο Γκουρτζίεφ, η οικογένεια του πατέρα του, Ιωάννη Γκουρτζίεφ, είχε μεταναστεύσει από την Αργυρούπολη στη Γεωργία τον 19ο αιώνα, λόγω των τουρκικών διώξεων εις βάρος των χριστιανών, μετά από ρωσοοθωμανικό πόλεμο – χωρίς να διευκρινίζει ποιον από όλους και χωρίς να διευκρινίζει την περιοχή εγκατάστασης.

Το επίθετο Γκουρτζίεφ, αλλιώς Γκιουρτζίεφ-Γκιουρτζίδης-Κιουρτζίδης είναι διαδεδομένο ιδίως στους τουρκόφωνους Πόντιους της Τσάλκας, και σημαίνει στα τουρκικά την προέλευση από τη Γεωργία (τουρκ. Gürcistan). Ο Ιωάννης Γκουρτζίεφ χωρίστηκε από τους συγγενείς του στη Γεωργία και μετανάστευσε στην Αλεξανδρούπολη, και αργότερα στο υπό ρωσική κατοχή Καρς, όπου ο Γεώργιος έζησε τα παιδικά του χρόνια μαζί με τους γονείς, τη γιαγιά του, τον αδελφό και την αδελφή του. Η οικογένειά του ήταν φτωχή. Ο πατέρας διατηρούσε εργαστήριο ξυλοκατασκευών και ταυτόχρονα ήταν πλανόδιος μουσικός. Τα πρώτα χρόνια ο Γεώργιος πήγε σε ελληνικό σχολείο του Καρς, και αργότερα ο πατέρας του τον ενέγραψε σε ρωσικό.

Ο Γεώργιος έγραψε ότι ο πατέρας του απεβίωσε το 1917, σε ηλικία 82 ετών, γεγονός που τον σημάδεψε για πάντα: «Αυτό το γεγονός ήταν πικρό και άδικο για όσους γνωρίζουν καλά το τι συνέβη τον καιρό εκείνης της παράλογης έκρηξης των ανθρωπίνων παθών, όταν οι Τούρκοι για άλλη μια φορά επιτέθηκαν στην Αλεξανδρούπολη, και η οικογένειά μου ήταν αναγκασμένη να φυγαδευτεί για να σωθεί. Ο πατέρας δεν ήθελε να αφήσει το σπίτι μας έρμαιο της μοίρας, και υπερασπίζοντάς το από τους Τούρκους, τραυματίστηκε βαριά και αργότερα πέθανε και θάφτηκε από μερικούς γέροντες…».

Όσον αφορά τις σπουδές του, ο Γκουρτζίεφ δεν τελείωσε κάποιο εκπαιδευτικό ίδρυμα. Σε νεαρή ηλικία υπήρξε μαθητής της εκκλησιαστικής σχολής της Τιφλίδας, προοριζόμενος να γίνει ιερέας. Ωστόσο η εκεί διδασκαλία δεν ικανοποίησε τις υπαρξιακές του ανησυχίες, με συνέπεια να αφιερωθεί σε κοσμικές πνευματικές αναζητήσεις που ήταν της μόδας την εποχή εκείνη σε όλο τον κόσμο, όπως διαλογισμός, ύπνωση, θεοσοφία κ.ά.

Για να βιοπορίζεται, από τότε που ακόμα ζούσε στο Καρς, ασχολήθηκε με το εμπόριο και κατά καιρούς με ποικίλες πρόσκαιρες ευκαιριακές ενασχολήσεις, όπως κατασκευαστής διακοσμητικών εσωτερικού χώρου, επισκευαστής εργαλείων και ρούχων κ.ά. Ιδίως όμως το εμπόριο ήταν αυτό που αρχικά τον βοήθησε να ταξιδέψει σε πολλά μέρη, με σκοπό την αναζήτηση των απαντήσεων σε υπαρξιακά ερωτήματα.

Ταξίδεψε πολλές φορές και επί πολύ ανά την Ανατολή, αναζητώντας τις «ιερές απόκρυφες γνώσεις», ερχόμενος σε επαφή τόσο με τον ορθόδοξο και μη Χριστιανισμό όσο και με το ορθόδοξο και ανορθόδοξο Ισλάμ, με αδελφότητες Σούφι, διάφορες μοναστικές κοινότητες και σέχτες, βουδιστές κ.ά. Επισκέφτηκε χώρες όπως η Τουρκία, το Αφγανιστάν, το Τουρκεστάν, η Αίγυπτος, η Ελλάδα, με ομάδα συνταξιδιωτών αποκαλούμενη «Αναζητητές της αλήθειας».

Γνώστης πολλών γλωσσών, μεταξύ των οποίων ελληνικής, αρμενικής, ρωσικής, τουρκικής και περσικής, κατέγραφε στα ταξίδια του τις ιδέες των διαφόρων πνευματικών συστημάτων και δογμάτων, τους τελετουργικούς χορούς και την τελετουργική μουσική.

Σταδιακά ο Γκουρτζίεφ ανέπτυξε δικές του –μέχρι σήμερα πολύπλοκες και δυσνόητες– θεωρίες εσωτερισμού, για τον προορισμό του ανθρώπου και το ευ ζην, τις οποίες ενστερνίστηκαν πολλοί σύγχρονοί του. Τα έτη 1912-1913 μετέβη στη Μόσχα, όπου λόγω της γοητείας που ασκούσε ως προσωπικότητα, έγινε πόλος έλξης αρκετών, οι οποίοι έγιναν μαθητές του και ονόμασαν τη διδασκαλία του «Σύστημα Γκουρτζίεφ» ή και «Τέταρτος Δρόμος».

Οι ιδέες του εκτίθενται στα γραπτά που μας άφησε καθώς και σε βιβλία που έγραψαν οι άλλοι περί τον Γκουρτζίεφ, μαθητές του και μη, ο αριθμός των οποίων εντυπωσιάζει.

Στο έργο του Η ζωή είναι πραγματική μόνο τότε, όταν «Εγώ» είμαι, αναφέρει ότι ο άνθρωπος πρέπει να αφιερώνει το ⅓ του εαυτού του στην ικανοποίηση των ψυχοσωματικών αναγκών του, το άλλο τρίτο στην ευημερία των αγαπημένων του κοντινών προσώπων, και το τελευταίο τρίτο στο καλό όλης της ανθρωπότητας. Στο ίδιο βιβλίο έγραψε ότι «Τίποτα δεν δίνει τόση χαρά στον άνθρωπο, όση του δίνει η καθαρή συνείδηση». Αλλού έγραφε: «Κατ’ εμέ, αξιόλογος άνθρωπος δικαιούται να θεωρείται εκείνος που ξεχωρίζει από το περιβάλλον του χάρη στο μυαλό και στο ταλέντο του, εκείνος που δεν επιβάλλει τον τρόπο σκέψης του, και ταυτόχρονα είναι υπομονετικός και δίκαιος απέναντι στα ελαττώματα των άλλων».

Το 1918 ο Γεώργιος Γκουρτζίεφ κατέφυγε ως πολιτικός μετανάστης από τη Ρωσία στην Ευρώπη, λόγω της Οκτωβριανής Επανάστασης. Ήταν βαθιά φιλειρηνιστής, και στα γραπτά του, αν και αποδεχόταν τη σύγκρουση ως συμπαντικό φαινόμενο, αποστρεφόταν κάθε είδους μαζικές συρράξεις. Με ιδιαίτερη οξύτητα χαρακτηρίζει την Οκτωβριανή Επανάσταση, η οποία του στοίχησε την περιουσία και απείλησε τη ζωή του, ως «επαναστατική ψύχωση».

Ομοίως χαρακτήριζε τις εθνοτικές εκκαθαρίσεις που συνέβαιναν τότε στον Καύκασο ως «εθνικιστική ψύχωση».

Στην Ευρώπη ο κύκλος των οπαδών του διευρύνθηκε σε Αγγλία, Γαλλία, Αμερική και αλλού. Το 1919 ίδρυσε το «Ινστιτούτο αρμονικής ανάπτυξης της προσωπικότητας», όπου δίδασκε μέσω ερωταποκρίσεων, μέσω μιας μορφής διαλογισμού και μουσικοχορευτικών ασκήσεων. Το 1922 μετανάστευσε και μετέφερε το ινστιτούτο του σε βίλα της Avon, κοντά στο Fontainebleau της Γαλλίας, με χρήματα που συγκέντρωσαν οι ακόλουθοί του.

Προσωπικότητα χαρισματική, συνδέθηκε προσωπικά με τον μουσικοσυνθέτη Tomas de Hartmann (1885-1956), ο οποίος μελοποίησε 150 αριστουργηματικές συνθέσεις του Γκουρτζίεφ, εμπνευσμένες μεταξύ άλλων από αρμενική, περσική, κουρδική και ασσυριακή μουσικές παραδόσεις, καθώς και από την ελληνορθόδοξη υμνολογία.

Η κύρια επιγραφή του Ινστιτούτου του ήταν «Μην πιστεύετε τίποτα, ούτε τον ίδιο σας τον εαυτό», θέλοντας να πει ότι πρέπει συνεχώς να αμφισβητούμε τα πάντα, και ότι η προσέγγιση της αλήθειας είναι μια κοπιώδης διαδικασία και στάση ζωής. Πίστευε ότι ο άνθρωπος είναι πλάσμα ατελές, το οποίο πρέπει να μοχθήσει για να εξελιχθεί, μέσω της αυτογνωσίας, και με το να εναρμονίσει τα τρία βασικά κέντρα του: το θυμικό, το λογικό και το μηχανικό.

Ο Γκουρτζίεφ σε όλη του τη ζωή, όπου και αν ταξίδεψε και έζησε, ιδίως στην Ευρώπη, ενώ ντυνόταν ακολουθώντας την ευρωπαϊκή μόδα, πάντα φορούσε στο κεφάλι παράταιρα το ανατολίτικο φέσι ή και παπάχι.

Θεωρούσε για τον εαυτό του ότι ανήκε στην Ανατολή, η οποία χαρακτηρίζεται από βαθιά πνευματικότητα και αποκρυσταλλωμένη σοφία αιώνων. Για τη Γαλλία, όπου εγκαταστάθηκε, έγραφε ότι της ήταν πάντα ξένος και ότι αυτή του ήταν παντελώς ξένη. Για τους Δυτικούς πίστευε ότι έχουν μια στρεβλή και επιφανειακή πρόσληψη παντός Ανατολικού πολιτισμικού στοιχείου.

Θεωρούσε τη Δύση αδικαιολόγητα υπεροπτική, που περηφανεύεται για την τεχνολογική της πρόοδο με την οποία βελτίωσε την ποιότητα της ζωής της, της οποίας όμως έχει χάσει το νόημα και μεταφράζει τα πάντα σε χρήμα. Διαπίστωνε την παρακμή των γραμμάτων στη Δύση, και ιδίως του μυθιστορήματος. Ο σύγχρονος άνθρωπος, κατ’ αυτόν, είναι έρμαιο της μη ποιοτικής δημοσιογραφίας, και οκνηρός ως προς την προσωπική του σκέψη και ανάλυση των γεγονότων.

Οι ιδέες του Γκουρτζίεφ –επίκαιρες ως σήμερα– εντυπωσιάζουν, ιδίως αν λάβουμε υπόψη την εποχή και το συντηρητικό περιβάλλον από το οποίο προερχόταν, αυτό του αρμενικού Πόντου.

Ήταν φιλειρηνιστής. Σεβόταν κάθε θρησκεία και δόγμα. Πίστευε στις ίσες ευκαιρίες ανδρών και γυναικών. Τόνισε την αναγκαιότητα της σεξουαλικής αγωγής των παιδιών, η ανυπαρξία της οποίας στο σπίτι και στα επίσημα εκπαιδευτικά προγράμματα ήταν αιτία μη υγιούς και μη φυσιολογικής ερωτικής ζωής των συγκαιρινών του. Απέδιδε πολλά κοινωνικά και ψυχολογικά προβλήματα στην καταπίεση λόγω του καθωσπρεπισμού, της ερωτικής στέρησης, των παρά φύσιν απαγορεύσεων και έλλειψης υγιούς επικοινωνίας των δύο φύλων στην εφηβική ηλικία. Ταυτόχρονα, ήταν κατά της σεξουαλικής ασυδοσίας. Θεωρούσε ότι το σχολείο δεν ωθεί τα παιδιά σε ουσιαστική πνευματική βελτίωση και θετική εξέλιξη προσωπικότητας, και δεν ενθαρρύνει τη δημιουργικότητα. Η σύγχρονη έρευνα αναγνωρίζει ότι ορισμένες ψυχοθεραπευτικές τεχνικές της διδασκαλίας του ήταν προοδευτικές και χρησιμοποιούνται στη σύγχρονη Ψυχολογία.

Η προσωπική ζωή του αρχικά άσημου Έλληνα από το Κυβερνείο του Καρς, ο οποίος ταξίδεψε ανά τον κόσμο και κατέληξε να διατηρεί δική του βίλα στην Avon της Γαλλίας, καλύπτεται από το πέπλο του μυστηρίου. Γνωρίζουμε ότι υπήρξε δις συζευγμένος. Πρώτη του σύζυγος ήταν η Όλγα Ολσούφιεβνα, την οποία νυμφεύτηκε το 1891 και απέκτησε μαζί της τρία παιδιά. Ο γάμος τους έληξε με διαζύγιο το 1904. Το 1917 πήρε δεύτερη σύζυγο, την κατά 25 χρόνια μικρότερη και μαθήτριά του, Αλεξάνδα Γκρετσάνινοβα, με την οποία πέρασε την υπόλοιπη ζωή του και έκανε έναν γιο, τον Λουσιέν.

Απεβίωσε στο Neuilly-sur-Seine, λίγο έξω από το Παρίσι, στις 29 Οκτωβρίου του 1949. Μετά το θάνατό του, η μαθήτριά του Jeanne de Salzmann συνένωσε τις ομάδες των μαθητών του σε έναν οργανισμό στις ΗΠΑ, τον «Gurdjieff Foundation», και στην «Gurdjieff Society» στην Ευρώπη.

Μέχρι σήμερα πολλοί απορούν με το ποιος πραγματικά ήταν ο Γκουρτζίεφ, αυτός ο άνθρωπος-αίνιγμα.

Ήταν και είναι ακόμα μια αμφιλεγόμενη προσωπικότητα, με πολλούς θαυμαστές και εχθρούς. Οι ταμπέλες που του προσάπτουν ποικίλλουν: φιλόσοφος, υπνωτιστής, προφήτης, τυχοδιώκτης, μάγος, μέγας δάσκαλος, απατεώνας, μουσικοσυνθέτης, εφευρέτης τεχνικής ψυχικού επηρεασμού των μαζών κ.ά. Κάποιοι τον παραλληλίζουν με τον Ρασπούτιν, άλλοι με την Μπλαβάτσκι, άλλοι με τον κόμη Καλιόστρο.

Στη σύγχρονη Ρωσία κυκλοφορούν θρύλοι για το πρόσωπό του, ότι π.χ. είχε επαφές με τον Στάλιν, ότι ο Χίτλερ εμπνεύστηκε από αυτόν τη χρήση αποκρυφιστικών συμβόλων, όπως φερ’ ειπείν το αρχαίο γαμμάδιον (=σβάστικα) κ.ά.

Αυτοαποκαλούνταν «μαύρος Έλληνας», «σκοτεινός», «χοροδιδάσκαλος».

Στα γραπτά του, τα οποία έχουν αυτοβιογραφικό χαρακτήρα, υπογράμμιζε συχνά ότι οι ανά τον κόσμο μαθητές του –και κυρίως οι Αμερικανοί–, τείνουν να διαστρεβλώνουν τις ιδέες του και πιστεύουν σε πράγματα που δεν δίδαξε ποτέ, γεγονός που τον τρόμαζε.

Σήμερα, βιβλία του Γκουρτζίεφ και περί τον Γκουρτζίεφ επανεκδίδονται και εξαντλούνται συνεχώς σε Ευρώπη, Αμερική και Ρωσία. Υπάρχουν οργανωμένοι οπαδοί των ιδεών του σε όλο σχεδόν τον κόσμο. Η Αρμενία, από όπου έλκει κατά το ήμισυ την καταγωγή του, θυμάται και τιμά τον άνδρα, και μελοποιεί συνεχώς τις συνθέσεις του. Εδώ και δεκαετία υπάρχει το διάσημο αρμενικό μουσικό «Συγκρότημα Γκουρτζίεφ». Οι ανά τον κόσμο σχολές μπαλέτου ανεβάζουν τις χορογραφίες του. Η ζωή του προβλήθηκε στις κινηματογραφικές οθόνες από τον Βρετανό σκηνοθέτη Peter Brook ως η βραβευμένη ταινία Meetings with Remarkable Men (1979), εμπνευσμένη από το ομότιτλο βιβλίο του Γκουρτζίεφ Συναντήσεις με αξιόλογους ανθρώπους.

Ο δικός μας Γεώργιος Γκουρτζίεφ, ο Gurdjieff όλου του κόσμου, ο τόσο άγνωστος στην Ελλάδα και ο τόσο γνωστός στην οικουμένη, έχει αφήσει μια σημαντική πνευματική παρακαταθήκη που εκφράζεται στα γραπτά του, τα οποία χαρακτηρίζονται από σπάνιο πνευματικό και λογοτεχνικό πλούτο, καθώς και στη μουσική που συνέθεσε, η οποία είναι αξιόλογη και αποπνέει την πνευματικότητα της Ανατολής. Είναι καιρός το ελληνόφωνο κοινό να τον γνωρίσει και η συλλογική μνήμη του ελληνισμού να τον κατατάξει στην χορεία των εξαίρετων προσωπικοτήτων της.

Σπάρτακος Τανασίδης
Ιστορικός