Η Αγάπη Βασιλειάδου γεννήθηκε στο Λερί (Λερίμ-Κόας), μια ομάδα ελληνικών οικισμών οι οποίοι βρίσκονταν σε απόσταση 1-3 χλμ ο ένας από τον άλλον. Επρόκειτο για τους οικισμούς Κυριακάντων ή Καρακοτύλ, Αντωνάντων, Λιβερτάντων, Θαγαράντων, Μουρουτζάντων, Φαρχανάντων, Σαπρανάντων, Παπαδάντων, Μαστροράντων, Ναλπαντάντων, Αχραντέν και Τσακουστάντων, οι οποίοι εκκλησιαστικά υπάγονταν στη μητρόπολη Χαλδίας και Χερροιάνων.
Οι κάτοικοι της περιοχής –12 μαχαλάδες με 120 σπίτια, περίπου 700 άτομα– ήταν Έλληνες και μιλούσαν ποντιακά. Υπήρχαν συνολικά έξι εκκλησίες και μια επτατάξια αστική σχολή.
Οι τεχνίτες, κυρίως γανωτζήδες, ταξίδευαν κατά τους χειμερινούς μήνες στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας, ώστε να εξασκήσουν την τέχνη τους. Όσοι παρέμεναν στο Λερί, ασχολούνταν κυρίως με τη γεωργία και την κτηνοτροφία.
Η μαρτυρία της Αγάπης Βασιλειάδου περιλαμβάνεται στο Αρχείο Προφορικής Παράδοσης του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, της μεγαλύτερης και παλαιότερης συλλογής προφορικής ιστορίας στην Ελλάδα και μίας από τις σημαντικότερες της Ευρώπης.
◊◊◊
Ανάθεμα τα πολέμους. Έρθαν οι Ρουσάντ’ σ’ εμέτερα κιάν και ο κόσμον έντον απάν’ αφκά. Πόλεμον εποίν’ ναν με τοι Τουρκς. Άλλα χωρία εσ’ κώθαν, άλλα εχαλάγαν κι άλλα έφυγαν αδά κι ακεί. Τ’ εδούλευες ‘κ’ ήξερες αν θα έταν τ’ εσά.
Εχάσαμ’ το είχαμε. Επείνασαμ’ εκείν’ το χειμωνκόν σα δεκάξι τη χρονίας.
Σο θέρος τη δεκαεφτά τ’ εμέτερα τα χωράφα ολίγα έσαν και η μάνα μ’ με τ’ άλλτς τη χωρέτας έμουν επέναν σα Κιαλιαπούρια κειάν, εθέριζαν χωράφα με το ημερκόν και φέρνανε μας ψωμίν σ’ οσπίτ’. Τα Κιαλιαπούρια πα Κοάσοι έταν, τούρκικον χωρίον, άμα πολλά βερκιλίν. Για τ’ ατό το Κιαλιαπούρ οι γεροντάδες έμουν έλεγαν σα παλιά τα χρονίας, πότε άμα κι ηξέρω, έτον ρωμαίικον χωρίον κι εσκώθεν σο Γαρς. Σ’ εμέτερον τον καιρόν Τουρκάντ’ εκάθουνταν. Ατίν οι Τουρκ’ καλοί έταν και επέμναν σο χωρίον άτουν.
Έναν ημέραν, να πάη κι άλλο να μη έρτε, η μάρσα η μάνα μ’, σήτια εθέριζεν, εντόκεν το μυτίν τι καγανίατσ σ’ έναν μαύρον πράμαν απάν, έσπασεν κι εσκότωσεν ατέν. Ντο έτον κι ήξέρω. Ας ση στρατιώτας θα ερούξεν εκές.
Εγώ έμνε ατότες δώδεκα χρονών. Οντές έμαθα το μαύρον το χαπάρ’, έκλαψα, έκλαψα. Ντο θα επίνα χωρίς μάναν. Ο άνθρωπον να μη παθάν κακόν, κι αμόν το παθάνια σειριά σην ψυν’ατ. Ετέρεσα με το κλάψιμο δεν κ’ εβγέν. Επέμνεν τ’ οσπίτ απάνημ. Είχα κι έναν αδελφόν ας εμέν κι άλλο μικρόν. Μαύρα κι άχαρα ημέρας εζήναμε. Η βούκα τ’ έτρωγα με τα δάκρια εδεβίνεν κα. Ας έναν μερέαν εντούνεν η σχορεμέντσα η μάνα μ’ σο νουμ’ κι ας άλλο έλεπα τα αδελφόπομ’ περισάν. Εγώ ντ’ έκοφτεν ο νούσημ να επίνατο.
Εξ μήνας κι εδεύανε, ο κύρη μ’ εγυναίξεν. Έγκε μας ίνα παραμάναν. Πώς εγαντουρεύτεν και επήρεν’ άτην κι ηξέρω. Έτον πολλά κακέσα.
Νια εμάς ετέρνεν, νια τον κύρη μ’. Πάντα εταγουρλάευεν ατόν κι εκατηγόρνεν ατόν. Τεμόν η ζωή κι άλλο μαύρον κι άχαρον έντον. Ένουμνε άμον παραγιός τ’ οσπιτί. «Άγαπη δεύα σο νερόν», «Άγαπη δεύα αδά, δεύα ακεί», και στάσιμον κ’ είσεν. Εκείνε α σ’ οσπίτ κι έβγαινεν και ουλτς έμουν επονήρευεν. Οντές εβραδύνεν μανάχον έλεπα ένα ξάι ησυχίαν. Επαίρνα τ’ αδελφόπο μ’ σ’έναν κιοσάν κεικά και εκοιμούμνεστε.
Εθαρρείς και ο Θεόν εκαταρέθε μας ας άλλτς τι Ρωμαίις κι άλλο πολλά. Αμόν τ’ άλλτς είχαμ το φόβον και την ανεσειτίαν α ση πολέμ το σιαπιάπ. Η παραμάναμουν όλια εδεβίνεν. Τον πόλεμον και την πείναν ενέσπαλαμ. Ετέρναμε, πώς να μη κρούει μας. Αέτς έζησαμε έναν κι άλλο χρόνον σο χωρίον.
Σα δεκαοχτώ τη χρονίας οι Ρουσάντ εσκάλωσαν να σύρκουνταν. Εκείν πα εταράγαν. Με το φέψημον τη Ρουσαντίων, άλλο σο χωρίον ζωήν κι’ ίνουνταν. Θα εκλώσκουνταν οπίσ’ οι Τουρκάντ και ήντιαν εθέλναν θεπίνανε μας. Κούντουρος μήνας έτον. Ας σο χωρίον έμουν, αλλ’ εδεύαν σην Ίμεραν κειάν και αλλ’ εκατήβαν σο βασιλιακόν να παν σο Γαρς κες. Νύχταν εξέβαμ α σο χωρίον κι αναχάπαρτα, επάτεσαν ατό οι Τουρκ’ οι Τσετέδες. Το κάθεν η μαχαλά, τη Ποπαδάντων επολέμεσεν όλον την ημέραν.
Οντές ενύχτωσεν το χωρίον όλον εσκώθεν σο ποδάρ να εφκερούτε. Τ’ εμέτερον οι γειτονάδες κι οι συγγενοί επήραν τη στράταν να κατηβαίνε σο βασιλιακόν, σον Τεκέν. Τεκέ έλεγαν έναν τούρκικον χωρίον τη Κοασή. Εκεί αυκά έταν Ρούσικα απόζα.
Είχαμε έναν αλογόπον και δύο χτηνόπα. Εφόρτωσαματα ίντιαν επόρεσαμε, η παραμάναμ εκάλκεψεν σ’ άλογον με τ’ αδελφόπο μ’ και τ’ εκεινές το μωρόν. Είχ’ εν α γουντάχ. Επήκεν κι έναν α σον κύρη μ’.
Α σο χωρίον οντές εξεύαμε, εντόκαν τα καλά τα παπούτσια σο νουν ατσ!
«Αμάν! Άγαπη, Άγαπη, τρέξον φέρεν ατά». Ο κύρη μ’ ενιατλαντεύτεν να πάει φέρια τα, αμά εκείνε ‘κ’ εφέκεν ατόν. «Εμέν που θα αφήντς μαναχέσαν με τα μωρά;» είπεν ατόν. «Τιδέν κ’εν. Οι χωρέτ’ ακομάν σο χωρίον είναι». Ντο να επίνα; Ας έναν μερέαν νύχτα έτον και εφογούμνε μαναχέσα. Α σ’ άλλ’ το μέρος την παραμάνα μ’ εφογούμνε α σ’ όλα τα κακά κι άλλο πολλά.
Επήγα σο τσολ το σπίτνεμουν και επήρα τ’ άκλερατς. Οντές εξέβα α σο χωρίον κανάν κ’ είδα. Όλα το κες ισίζια. Πούκες να επένα κι ήξερα. Εκλόθεσα τη στράταν τ’ εβρέθεν έμηρα’ μ. Επένα, επένα και κανάν κι εσταύρωνα. Έκατσα σ’ έναν αγά’ σ’ αφκά να αναπάγουμε. Α σην νεγκασίαμ’ το πολλά, επεκοιμέθα.
Τ’ άλλ’ την ημέραν επέρεν ο γήλον κ’ εγνεύσα. Ετέρεσα ολόεραμ, ψυν και φαίνουντουν. Έκατσα κα κ’ εσκάλωσα το κλάψημον. Λαλίαν κ’ εβγάλ να· εφογούμνε κι ας σα τσαναβάρια. Σ’ ολημέρα κες είδα χαμελά σ’ έναν τρανόν στράταν, επέναν πολλά αραπάδες και ανθρώπ. Ετέρεσα γαρήδες και μωρά ‘πα έταν με τ’ εκείντς.
Επεφόβσα και έτραξα να εφτάνατς. Οντές εσούμωσα έκσα να καλατσεύνε ρωμαίικα. Έρθεν η ψυ’μ σον τόπον’ ατς. Εκείν’ πα οντές είδανέ με, εσάσεψαν και ερώτεσανε με απόθεν είμαι.
«Τουρκοπούλ κ’ είμαι» είπα τσε. «Ρωμαίισα α σα Λερία, τη Πέτρονος τη Παυλίδη το κορίτσ’ είμαι». Εκείν πα κιότσα έταν Κοασλήδες και επέναν σο Γαρς κιάν με τα ρούσκκα τα αραπάδιας που εσύρκουνταν οπίσ’. Τα αραπάδιας πα τινός έταν, Ρωμαίοι έταν α σο Γαρς κες και επήναν στρατιωτικόν ση Ρουσαντίων τ’ απόζα.
Εκεί ανάμεσα εβρέθεν και είνας συγγενέσα τη κυρούμ. Επήρε με με τ’ εκείνεν εντάμαν. Εδώκε με ψωμίν να τρώγω και να επορώ και πορπατώ. Εγώ ατόσον εχάρα, που εβρέθα με Ρωμαίις και με συνγγενέσαμ, ενέσπαλα όλα τα πονιάμ. Ους το Ερζερούμ, α σον Τεκέν, το τούρκικον χωρίον απάν σο βασιλιακόν, σουμά σα Λερία, επήκαμε δέκα ημέρες. Σο Ερζερούμ απέσ’ κ’ εσέβαμε απ’ έξ’ επέρασαμε. Τα κιότσα ατά είχαν και ολίγα αιγιδόπα, μουσκάρια, χτηνόπα και τ’ άλλο εβόσκιζαν και τάλλο επέναν, με τη βουδί τα αραπάδιας, για τ’ εκίνο έργησαμε. Οντές εσούμασαμε σο Ερζερούμ, έναν ώραν απ’ εξ έστεσαν τ’ αραπάδιας. Εγώ α σο φόγομ γιάμ ξαν χάμε, όλον τον καιρόν εκράτινα τη θείαμ α σην κάπαν ατς.
Σο Ερζερούμ κεικά πολλοί αγούρ’ και γαρήδες, με τ’ εκείντς κι η θεία μ’, επήγαν σην πολιτείαν απέσ’ να πουλούνε κανέναν χαϊβάν και να φέρνε μας και τρώγομε ση στράταν. Η θεία μ’ είσεν και δύο παιδόπα άμον εμέν. Εφέκε μας σην αραπάν κεικά να εριάζομε τα πράματα. Με τ’ ρώτεμαν η θεία μ’ έμαθεν πως επέρασαν τα άλλα κιότσα και κάθαν ημέραν περάνε.
Σο Ερζερούμ κεικά εκάτσαμε δύο ημέρες. Οι αγούρ’ και οι γαρήδες επέναν κι έρχουνταν, επούλναν χαϊβάνια και εγόραζαν αναφαγάδας. Με τα δύο ημέρας ξαν εσκάλωσεν το πορπάτεμαν. Τύχην τρανόν είχαμε εκείν τα ημέρας χειμωνικός έτον, άμα ο καιρόν καλός έτον. Α σο Ερζερούμ επήκαμε άλλα δέκα ημέρας γαλιά γαλιά ους το Γαράουργαν τη Γαρσί. Αδά εκατήβαμε να απομένομε. Ο τόπον έτον τη Ρουσίας και οι Τουρκ’ αδακές κ’ έρχουνταν.
Το χωρίον έτον τρανόν και όλον Ρωμαίικον. Ο σχορεμένον ο κύρη μ’ ήμποιον αραπάν εδευήνεν και ερώτανεν για τ’ εμέν. Αέτς πα αμόν τ’ εσέβαμε σο χωρίον είδατον από μακρά.
Εκείνος ετέρνεν ολόερα και ερώτανεν. Εγώ, α σον κόσμον ανάμεσα έτρεξα και επήγα σουμάτ κ’ εγκαλάσια τον. Επήρε με σην αγκάλιανατ και εδάκρυσαν τ’ ομμάτια τ’ α σην χαράν ατ’, που έβρεμε. Επήρε με και επήγεν σ’ οσπίτ’ που εκάτσαν. Οι Ρωμαίοι τη χωρή όλ, πα καλοί έταν. Εδώκαν σα κιότσια απ ‘έναν δύο κάμαρια να κάθουμεστε, ους να είναι ο κόσμον σ’ έναν μερέαν.
Η παραμάνα μ’ αντί να χαίρεται και εκείνε που ευρέθα, με τ’ έναν χολήν εσκάλωσέ με: -«Ανάθεμα σε τσαπούδ που εκορώθαν τ’ ομματιά σ’ κ’ εχάθες και επήκες μας απάν αφκά. Ή μπαν στείλω σε, αέτς εφτάς. Το νους απάνης κ’ έης». Εγώ δεν κ’ είπα· επήγα έρπαξα τ’ αδελφόπο μ’ εγκαλάσια και φίλνα το.
Η θεία μ’ πα επήεν εκάτσεν σ’ έναν άλλο οσπίτ. Σ’ αντρού μ’ τη Γιάννε το σπίτ’. Εγώ κάθαν ημέραν επένα σον θεία μ’ κες, να έλεπα έναξαη αγάπ’. Η παραμάνα μ’ πάντα με τ’ άσκεμον το στόμαν εκαλάτσευέ με. Τα αράπαδιας πα με τη στρατιώτας, επηδεύαν σα χωρία τουν. Όλ’ α ση Γαρσί τα χωρία Ρωμαίοι έταν.
Γάλια-γάλια, ετράνηνα. Εγέμ 14 χρονών.
Ση θείασημ’ το σπίτ’, οι νοικοκυραίοι εψαλάφεσαν εμέ α σην θεία μ’, σον γυιόν ατούν. Εκείνε τ’ εθέλνεν και τ’ εράεβεν. Πώς να γουρταρεύ’ με α σα χεριά τη παραμάν ασημ. Αμάν είπενα σον κύρη μ’ και έντον η δουλεία. 14 χρονών έντρεσα και επέρα τον άντρα μ’ το Γιάννεν Βασιλειάδην. Εγώ α ση κύρου μ’ λέγνεμε Αγάπη Παυλίδου και ατώρα είμαι Βασιλειάδου.
Α σο Γαράουργαν εσκώθαμ’ όλ εντάμ, παλαιοί και μουατσίρ το 1922 και έρθαμε σην Ελλάδαν. Άλλο ανάγκην κ’ είχα α σα τυριανίας. Έτον εκμές ο άντρασημ. Εκατήβαμε σο Γαρς με τ’ αραπάδας τ’ εμέτερα. Α σο Γαρς εσέβαμε σον τραίνον και εικατήβαμε σο Τιφλίς. Σο Τιφλίς εκάτσαμε έναν εβδομάδαν σ’ εύκαιρα τα βαγόνια τη σταθμού. Ποιοι έταν επιτροπή κι ηξέρω και έτρεχαν να κανονίζνε το φέψημονεμουν. Εγώ αείνα κανάν κ’ ερώτανα. Εξέρω μανάχον, που μετ’ έναν εβδομάδαν εφέκαμε το Τιφλίς και εκατήβαμε σο Πάτομ. Ο κύρη μ’ κι άλλ’ Λερέτ’ επήγαν αφκακιάν ση Ρουσίαν απές. Εμείς οι Γαράουργανληδες και άλλ’ Γαρσλήδες ενεμήναμε σο Πάτομ πότε θα έρτε παπόρ και πέρμασε.
Τρία μήνας εκάτσαμε σο Πάτομ. Επεκεί εσέβαμε σ’ έναν τρανόν ελλενηκόν Παπόρ και εξεύαμε σην Σαλονίκην εξέγκανέ μας απάν σην Καλαμαρίαν και επήκανε μας καραντίναν. Ζέστα, καλοκαίρτς έτον και ο ψύχον τ’ Ελλάδας ερούξε μας σα κρεββάτια. Πολλοί επέθαναν. Έρχουνταν με τ’ αραπάδιας τ’ αλογού κ’ επαίρναν ατς και επέναν έθαφραν ατσ’. Πού τσες έθαφτανατς κι ηξέρω. Αμόν τ’ έρθεν ο μοθόπωρον και τα κρύα τα μήνας, ελαρώθαμε.
Ατότε, ο άντρασημ με άλλτς Γαρσλήδες εκανόντσαν να φεύγνα α σην Σαλονίκην και έρχονταν σα Καϊλάρια. Ο εποικισμός εσέγκε μας σον τραίνον και εκατήβαμε σο Αμύνταιον. Απ’ εκεί με τ’ αραπάδιας, τη χωρίων με αγγαρείαν, τούρκικα και ρωμαίικα, έγκανε μας σο Ναλπάγκιοϊ τη Καϊλαρί. Εδώκανε μας τούρκικον οσπίτ και χωράφα, και α σ’ ατότε κι αν ζούμε πάντα απέσ σην εφτωχείαν. Ο κύρη μ’ έρθεν σην Ελλάδαν το 1924. Εκάτσεν σο Ανατολικόν Πτολεμαΐδος, εκείνος επέθανεν. Ζη η παραμάναμ και τ’ αδέλφιαμ.
______
Το κείμενο, στο οποίο έχει διατηρηθεί η πρωτότυπη γραφή, βρίσκεται στην έκδοση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών Η Έξοδος, τόμος Ζ’, Μαρτυρίες από τις επαρχίες του μεσόγειου Πόντου. Επανέκδοση: εφ. Καθημερινή, σειρά «1922-2022 – Βιβλιοθήκη Μνήμης».
