«Οι συνθήκες της ζωής με ανάγκασαν να φύγω. Δεν υπήρχε ρεύμα, νερό, αυτοκίνητα στο νησί. Άφησα πίσω τους ηλικιωμένους γονείς μου», αναφέρει ο Ελληνοαυστραλός Δημήτρης Παυλάκης. «Δεν ήξερα πώς θα ήταν η ζωή στην Αυστραλία. Φορούσα ένα από τα μπουφάν του πατέρα μου, που μου έφτανε μέχρι τα γόνατα. Ήλπιζα να έβρισκα κάτι να φάω στο καράβι και να φτάσω στην Αυστραλία για να γίνω άνθρωπος. Ήταν σαν όνειρο», προσθέτει ο Μιχάλης Πρωτοψάλτης.
Ιστορίες μετανάστευσης Ελλήνων που έφυγαν από τα Κύθηρα για την Αυστραλία έχουν καταγραφεί στο πλαίσιο του εκπαιδευτικού προγράμματος «Κύθηρα: Ιστορίες που χτίζουν γέφυρες», το οποίο ευελπιστεί να λειτουργήσει ως ο θεματοφύλακας των αναμνήσεων της κοινότητας.
Συγκεκριμένα, επιχειρεί μια βιογραφική προσέγγιση της μεταναστευτικής ιστορίας των Κυθήρων, μέσα από την αξιοποίηση συνεντεύξεων με Έλληνες που ταξίδεψαν στην Ωκεανία και είτε εξακολουθούν να ζουν εκεί είτε έχουν επιστρέψει στο νησί τους. Οι ίδιοι οι μάρτυρες γίνονται πηγές της ιστορίας μετανάστευσης του νησιού, μαζί με τα τεκμήρια που η κάθε οικογένεια έχει διατηρήσει, όταν στο παρελθόν αναζήτησαν σε μια άλλη ήπειρο δρόμους για να πορευτούν στη ζωή τους.
Ουσιαστική επαφή με το παρελθόν
Η γενική ιστορία μάς έχει διδάξει ότι τη δεκαετία του ’60 υπήρξε ένα τεράστιο ρεύμα μετανάστευσης προς την Αυστραλία. Το συγκεκριμένο πρόγραμμα όμως επιτρέπει στους μαθητές να πλησιάσουν τους πραγματικούς πρωταγωνιστές της ιστορίας και να ακούσουν τη δική τους φωνή.
Όπως ανέφεραν στην ομογενειακή ιστοσελίδα Greek Herald δύο από τα μέλη της επιστημονικής επιτροπής του προγράμματος, η Αρχοντία Μαντζαρίδου και η Κυριακή Μέλλιου, στόχος είναι να δημιουργηθεί ένα αρχείο προφορικών μαρτυριών των Κυθήριων που μετανάστευσαν στην Αυστραλία, το οποίο θα αποτελέσει υλικό για διαδοχικές αναγνώσεις από τους μαθητές.
«Τα παιδιά ξανασυνδέονται έτσι με την ιστορία του τόπου τους, που δεν είναι πια κείμενο σε βιβλίο, δεν είναι κάτι μακρινό και απρόσωπο, αλλά οι φωνές των ανθρώπων που μοιράζονται τις προσωπικές τους αναμνήσεις και τα λόγια τους, δίνοντας έτσι την ανθρώπινη διάσταση. Το πρόγραμμα θα επιτρέψει στους Έλληνες μαθητές να δουν πράγματα και καταστάσεις, λογικές και νοοτροπίες ακόμα και συγκρούσεις που δεν είναι ευδιάκριτες, εξανθρωπίζοντας τη γενική ιστορία» υπογράμμισαν.
«Οι μαθητές βρήκαν εξαιρετικά γοητευτικό το γεγονός ότι θα κινηματογραφήσουν, θα ηχογραφήσουν τις αφηγήσεις και στη συνέχεια πολλοί επιλέγουν να δημιουργήσουν ψηφιακές αναπαραστάσεις ή να τις μεταμορφώσουν. Για παράδειγμα, οι μαθητές του Λυκείου δημιούργησαν, με βάση τις συνεντεύξεις του Δημήτρη Παυλάκη και του Μανώλη Κασιμάτη, ένα ποίημα που ονόμασαν “Ο μετανάστης”, αποτυπωμένο σε μορφή ψηφιακής αφήγησης», είπαν.
«Η ιστορία του αφανούς ήρωα είναι επίσης ιστορία»
«Αυτό που προσθέτει περισσότερο αξία στους μαθητές είναι το γεγονός ότι καταλαβαίνουν ότι οι άνθρωποι που βλέπουν γύρω τους καθημερινά, έχουν βιώσει τις σημαντικές αλλαγές που μελετούν στην τάξη και τώρα τους ξαναγνωρίζουν υπό άλλη οπτική. Η ιστορία του αφανούς ήρωα είναι επίσης ιστορία» πρόσθεσαν.
Πώς σκεφτόταν ένας Τσιριγώτης 20-30 ετών, που ως τότε καλλιεργούσε χωράφια, είχε κάποια ζώα, ψάρευε και ξαφνικά έπαιρνε τη μεγάλη απόφαση για ένα ταξίδι χωρίς επιστροφή στην άλλη άκρη του κόσμου;
Ποια ήταν τα συναισθήματά του, οι φόβοι και οι ελπίδες του; Ποιες δυσκολίες είχε έως ότου να φθάσει στην Αυστραλία;
Πώς βίωσαν αυτό το ταξίδι των 30-40 ημερών έως ότου φθάσουν σε μία μακρινή ήπειρο άγνωστοι μεταξύ αγνώστων; Πώς άνοιξαν το δρόμο οι πρώτοι από αυτούς και δημιούργησαν τις πρώτες υποδομές για τους επόμενους από την πατρίδα; Πώς δημιουργήθηκαν και διατηρήθηκαν στη συνέχεια τα δίκτυα ανάμεσα στο νησί και τη μακρινή ήπειρο; Ποιους θεσμούς οικοδόμησαν εκεί προκειμένου να αντέξουν αρχικά και να προκόψουν στη συνέχεια;
Τι ρόλο έπαιξε η Εκκλησία; Έπαιρναν στη βαλίτσα τους τρόφιμα, κάποια αντικείμενα, τη φωτογραφία του αγαπημένου ή της αγαπημένης τους; Τέτοια και πολλά άλλα ερωτήματα έθεσαν οι μαθητές στους συνεντευξιαζόμενους, καθώς, όπως έχει πει ο Alessantro Portelli, «οι προφορικές πηγές μάς λένε όχι μόνο τι έκαναν οι άνθρωποι αλλά και τι ήθελαν να κάνουν, τι πίστευαν ότι έκαναν, τι σκέφτονται σήμερα για το τι έκαναν στο παρελθόν».
Η σημασία της συλλογικής μνήμης
«Η συλλογική μνήμη αντιστοιχεί στη μετάδοση του παρελθόντος από γενιά σε γενιά. Η συλλογική μνήμη της μετανάστευσης είναι σημαντική για όλη την Ελλάδα. Είναι πολύ σημαντικό για τα Κύθηρα. Ωστόσο, ακόμη και τέτοιες δυνατές εμπειρίες αν αφεθούν στη λήθη, αν δεν αποτυπωθούν, κινδυνεύουν να χαθούν στη σκόνη του χρόνου. Επομένως, είναι σημαντικό τώρα να κάνουμε μια συζήτηση με αυτούς τους ανθρώπους, ώστε η νέα γενιά να μπορέσει να έρθει σε επαφή με αυτήν την εμπειρία», τόνισαν οι Αρχοντία Μαντζαρίδου και Κυριακή Μέλλιου.
«Οι αναμνήσεις των ανθρώπων που αντιμετώπισαν την εμπειρία της μετανάστευσης γίνονται ο σύνδεσμος μεταξύ του παρελθόντος και του παρόντος. Γνωρίζουμε ότι το πρόγραμμά μας θα διαμορφώσει ταυτόχρονα τη συλλογική μνήμη του νησιού και κυρίως τη συλλογική μνήμη γύρω από τη μετανάστευση των κατοίκων του. Αυτή η δύναμη είναι επίσης μια τεράστια ευθύνη».
Τα μέλη του προγράμματος δημιούργησαν επίσης ένα συγκινητικό βίντεο διάρκειας 22 λεπτών, το οποίο συμπυκνώνει την προσπάθειά τους.
Τους φρέναρε η πανδημία
«Το πρόγραμμα άρχισε τον Νοέμβριο του 2019, όταν διοργανώθηκε ένα τριήμερο σεμινάριο για τους συντονιστές του εκπαιδευτικού έργου σε συνεργασία με τον Σύλλογο Προφορικής Ιστορίας στον Πειραιά, όπου εδρεύαμε. Στη συνέχεια ξεκίνησε το πρόγραμμα στα Κύθηρα και σε συνεργασία με τον Σύλλογο Κυθήρων Αθηνών και το Nicholas Anthony Aroney Fund στην Αυστραλία, δόθηκε στα σχολεία των Κυθήρων ο κατάλληλος εξοπλισμός για τις συνεντεύξεις. Αλλά μετά άρχισε η πανδημία και το πρόγραμμα δεν μπορούσε να προχωρήσει όπως είχε προγραμματιστεί», σημείωσαν τα μέλη της επιστημονικής επιτροπής.
«Ωστόσο, εμπνευσμένοι δάσκαλοι είχαν πιστέψει στην αξία του προγράμματος τόσο για τα Κύθηρα όσο και ειδικά για τους μαθητές τους, και πήραν συνεντεύξεις από Κυθήριους που είχαν μεταναστεύσει στην Αυστραλία και τώρα είχαν επιστρέψει και ζούσαν στην πατρίδα τους» συμπλήρωσαν.
Αυτές οι συνεντεύξεις παρουσιάστηκαν τον Νοέμβριο του 2023 σε μια εκδήλωση λήξης της πρώτης φάσης του προγράμματος. Την περίοδο που ακολούθησε ανασυγκροτήθηκε το σώμα των Συμβούλων Εκπαίδευσης και το νέο εκπαιδευτικό σχήμα συνεχίζει την πορεία του το πρόγραμμα «Κύθηρα: Ιστορίες που χτίζουν γέφυρες» από τις Διευθύνσεις Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Πειραιά.
Στη νέα φάση το επίκεντρο είναι πλέον και τα ελληνικά σχολεία της Αυστραλίας με στόχο τη δική τους συμμετοχή.
Το πρόγραμμα, που υλοποιείται από το 6ο Περιφερειακό Κέντρο Εκπαιδευτικού Σχεδιασμού Αττικής, βρίσκεται υπό την αιγίδα της Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Πειραιά και υποστηρίζεται από την Ένωση Προφορικής Ιστορίας, το Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο και συγκεκριμένα το Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα «Δημόσια Ιστορία», τον Κυθηραϊκό Σύνδεσμο Αθηνών, την Εταιρεία Κυθηραϊκών Μελετών, το Τοπικό Αρχείο Κυθήρων, καθώς και το Nicholas Anthony Aroney Fund στην Αυστραλία.