Χαρτί και… φιλοξενία. Η μυρωδιά του πρώτου «συστατικού» και η αίσθηση του δεύτερου έχουν διαποτίσει τον ισόγειο χώρο στην Παλλήνη όπου στεγάζεται το Ελληνικό Ίδρυμα Ιστορικών Μελετών (ΙΔΙΣΜΕ). Με σήμα το λυχνάρι και έμπνευση από τον Ελληνικό Φιλολογικό Σύλλογο Κωνσταντινουπόλεως που ιδρύθηκε το 1861, έχει ως κινητήρια δύναμη την Ειρήνη Σαρίογλου και μια ομάδα ιστορικών που είναι όλοι διδάκτορες της νεότερης ελληνικής ιστορίας.
Τη σφραγίδα του την βρίσκουμε σε βιβλία, ντοκιμαντέρ, παρουσιάσεις αλλά και στο Διεθνές Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Καστελόριζου «Beyond borders».
«Καθοριστικό ρόλο στη ζωή μου έχουν παίξει δύο φορείς: ο ένας είναι του 19ου και ο άλλος του 20ού αιώνα» λέει στο pontosnews.gr η Ειρήνη Σαρίογλου, επίκουρη καθηγήτρια Νεότερης Ιστορίας και γενική γραμματέας του ΙΔΙΣΜΕ. Πρόεδρος είναι ο διευθυντής στην Εθνική Τράπεζα Παναγιώτης Πουλάκος. «Είναι ιστοριοδίφης, αλλά και οικονομολόγος – η φωνή της λογικής, “μαζεύει” εμάς τους ιστορικούς και μας βάζει όρια», εξηγεί η ίδια.
Οι μόνιμοι συνεργάτες είναι δέκα, ώστε να συνεχιστεί η παράδοση του ΕΛΙΑ, του Ελληνικού Λογοτεχνικού Ιστορικού Αρχείου του αείμνηστου Μάνου Χαριτάτου, ενώ υπάρχουν και 50.000 μέλη – για να γίνει κανείς μέλος δεν απαιτείται καμία συνδρομή.
Εν αρχή ην το ΕΛΙΑ
Βρισκόμαστε στο 1994 και η Ειρήνη Σαρίογλου, που είναι βέρα Πολίτισσα, απευθύνεται στο ΕΛΙΑ για τις ανάγκες του διδακτορικού της που έχει θέμα την επιρροή της τουρκικής πολιτικής στην ελληνική εκπαίδευση της Πόλης – «δηλαδή, πώς σχεδίασαν και εφάρμοσαν (όπως κάνουν πάντα) μια εξαιρετική πολιτική εξαφάνισης του ελληνικού στοιχείου» όπως λέει.
Συναντάται λοιπόν με τον Μάνο Χαριτάτο, και η συνέχεια της ιστορίας έχει ως εξής:
«Ένα πράγμα που πρέπει να γνωρίζετε για το ΕΛΙΑ (που δεν υπάρχει πια) είναι ότι δεν υπάρχει διατριβή στην υφήλιο στη νεότερη ελληνική ιστορία και τη λογοτεχνία και ο ερευνητής αυτός, είτε Έλληνας είτε Κινέζος, να μην έχει επισκεφθεί το αρχείο του. Σε άλλη χώρα τον Χαριτάτο θα τον είχαν κάνει υπουργό Παιδείας, Πολιτισμού, και, και… Εδώ τον έφαγαν. Έτσι πήγα και εγώ. Και συνάντησα έναν άνθρωπο αληθινά αστό – όχι νεόπλουτο, καλλιεργημένο, ταπεινό.
»Αισθανόμουν πολύ υποχρεωμένη γι’ αυτή την αγάπη, γιατί όπου αλλού και αν πήγα στα μέσα της δεκαετίας του 1990 υπήρχε τρομερή καχυποψία. Έπρεπε να σου βγάλουν την πίστη για να σου δώσουν ένα αρχείο, αντί να σε βοηθήσουν. Ο Μάνος ήταν με ανοιχτές αγκάλες προς όλους. Του πρότεινα όταν τελείωνα τη διατριβή να του την πάω για να την εκδώσει. “Πήγαινε παιδί μου στην ευχή του Θεού, δεν θέλω κάποιο αντάλλαγμα” ήταν η απάντηση».
Τα χρόνια περνούν και το 2000 η Ειρήνη Σαρίογλου έχει επιστρέψει στην Ελλάδα μετά τις σπουδές της στο εξωτερικό. Εργάζεται για λογαριασμό της πρεσβείας της Αυστραλίας στην Αθήνα και ταυτόχρονα είναι μόνιμη αλλά εξωτερική συνεργάτης του Μάνου Χαριτάτου.
«Και πολύ γρήγορα αντιλαμβάνομαι ότι τα σημαντικά θέματα, τα εθνικά, τα λέμε μόνο οι ιστορικοί μεταξύ μας. Κάνουμε μια παρουσίαση 100-200 ατόμων, το πολύ 300, και είμαστε πολύ ευχαριστημένοι», τονίζει.
«Θέλω να γίνω Ρουβάς»
Αυτό λοιπόν την ενοχλεί την Ειρήνη Σαρίογλου, ότι η Ιστορία δεν έχει την απήχηση που θα έπρεπε να έχει. Έτσι, απευθύνεται ξανά στον Μάνο Χαριτάτο.
«Πάω λοιπόν μια μέρα και του λέω: “Ζηλεύω τον Ρουβά, γιατί αυτός έχει 5.000 άτομα και εμείς 100”. Και στην ερώτηση “Τι θέλεις”, του απάντησα: “Και εγώ 5.000 άτομα. Είναι πιο σημαντικά αυτά που λέει ο Ρουβάς;”» διερωτάται.
Η πρόταση που καταθέτει είναι το ΕΛΙΑ να μπει στο χώρο του ιστορικού ντοκιμαντέρ. Δηλαδή κάθε βιβλίο να έχει το δικό του ιστορικό ντοκιμαντέρ και να υπάρχει και ένα τρίτο «προϊόν», η παρουσίασή τους σε πολύ μεγάλους και ωραίους χώρους.
«Ποιος είναι ο καλύτερος χώρος; Το Μέγαρο Μουσικής; Εκεί να πάμε. Το Ζάππειο; Εκεί. Και πρότεινα ακόμα η παρουσίαση να μην ξεπερνάει ποτέ τη 1 ώρα και να είναι στημένη σαν το εισιτήριο να κοστίζει 300 ευρώ – π.χ. να υπάρχουν συμφωνικές ορχήστρες. Και αυστηρό χρονικό όριο στους ομιλητές, γιατί οι ιστορικοί είμαστε επίφοβοι! Εγώ τη λέω “θεατρική παράσταση”, έτσι είναι η παρουσίαση», σημειώνει.
Όπως εξηγεί, η δική της συμβολή στη ζωή του Μάνου Χαριτάτου είναι το άνοιγμα της ιστορίας το ευρύ κοινό. Οι δυο τους, λοιπόν, ξεκινούν να περιοδεύουν σε όλη την Ελλάδα, στα ΚΕΘΕΑ, στα ΚΑΠΗ, στις φυλακές, στα πανεπιστήμια, στα σχολεία, πάντα αφιλοκερδώς με μόνο όρο να καλύπτονται τα έξοδά τους.
«Στήνουμε ένα διαφορετικό, εναλλακτικό μάθημα ιστορίας που εμπεριέχει κιθάρα, τραγούδι, προβολή ντοκιμαντέρ. Και ενώ μόλις μπαίνουμε στην τάξη τα πρόσωπα είναι σκυθρωπά, στο τέλος μας ρωτούν πότε θα ξαναπάμε», θυμάται.
Το 2008 το ΕΛΙΑ πωλείται για 13,4 εκατ. ευρώ, ποσό που αντιστοιχεί μόνο στα κτήρια. «Μέσα η περιουσία ήταν δισεκατομμυρίων. Ποιος θα έδινε αυτό το ποσό στον Χαριτάτο; Κανείς. Νοσούσε με καρκίνο, ήξερε ότι θα πεθάνει – πράγματι, μόλις το πούλησε έφυγε από τη ζωή. Τότε μας έδωσε τις ευλογίες του, το καταστατικό και τη δικηγόρο της ΕΛΙΑ και μας είπε να ιδρύσουμε τον δικό μας φορέα.
»Εκεί χάθηκα. Εκεί ήταν η αρχή του ΙΔΙΣΜΕ, από ανάγκη, διότι ξεσπιτωθήκαμε, βρεθήκαμε στο δρόμο. “Τι εννοείτε, κύριε Χαριτάτο; Εμείς δεν είμαστε παιδιά εφοπλιστών, όπως εσείς” λέγαμε, “εμείς δεν έχουμε ιδέα από διοίκηση“. Ήταν σαν να μας πρότεινε να πάμε για καφέ στον Άρη, με τόση ευκολία», θυμάται.
Στην Παλλήνη
Πράγματι όμως, το ΙΔΙΣΜΕ αρχίζει να παίρνει σάρκα και οστά, και για 10 χρόνια έχει έδρα του το σπίτι της Ειρήνης Σαρίογλου στην Παλλήνη.
«Δηλαδή, αυτή τη συνέντευξη και άλλες πολλές δεν θα τολμούσα να σας καλέσω στη “γιάφκα” που ήταν το γραφείο μας μέσα στο σπίτι μου, για το οποίο 10 συνεργάτες είχαν τα κλειδιά του για 10 χρόνια. Όταν πέθανε η μητέρα μου, ήταν μόλις 67, ήρθε ο πατέρας μου από την Πόλη να μείνει μαζί μου. Και τότε έγιναν πάρα πολύ δύσκολα τα πράγματα. Και είπα: “Ή εγώ θα φύγω από εδώ ή το ΙΔΙΣΜΕ”. Τελικά βρέθηκε ο χώρος στον οποίο είμαστε σήμερα, επίσης στην Παλλήνη, και στον οποίο μετακομίσαμε την 1η Ιανουαρίου 2018», αναφέρει.
Από εκεί και έπειτα συνεχίζεται η παράδοση του ΕΛΙΑ (βιβλίο, ντοκιμαντέρ, παρουσίαση). «Στην Ελλάδα του σήμερα θέλουμε να φτιάξουμε ανθρώπους, να βρούμε μια οικογένεια με κοινές ανησυχίες και οράματα, χωρίς όμως ιδιοτέλεια. Αμοιβή δεν λαμβάνουμε εγώ και ο πρόεδρος. Τα έργα γίνονται με χορηγίες. Το ΙΔΙΣΜΕ ζει από τις πωλήσεις αυτών των έργων», λέει.
Ένα διεθνές φεστιβάλ κατά… τύχη
Το 2016 προστίθεται ένα καινούργιο… προϊόν, το Διεθνές Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Καστελόριζου «Beyond borders». Είναι μια πολύ μεγάλη διοργάνωση, με πάνω από 1.000 ντοκιμαντέρ το χρόνο.
Ουσιαστικά ο θεσμός προέκυψε τυχαία, όπως αναφέρει η Ειρήνη Σαρίογλου: «Ήθελα να πάμε στο Καστελόριζο να δείξουμε αυτό το ντοκιμαντέρ που πήρε το Α’ Βραβείο στο Λονδίνο, το Στην άκρη του Αιγαίου, και ο πρόεδρος το απέρριψε, λέγοντας ότι κανείς δεν θα ενδιαφερθεί, κανείς δεν θα καταλάβει τίποτα. Αμέσως έβγαλε χαρτί και μολύβι, υπολογίζοντας πόσα θα ξοδέψουμε. Με έδιωξε και μου ζήτησε να βρω μια άλλη ιδέα, ώστε να μην ξοδέψουμε ένα ποσό χωρίς να πιάσει τόπο».
Έτσι, μετά από λίγες ημέρες του προτείνει να θεσμοθετηθεί ένα διεθνές φεστιβάλ ιστορικού ντοκιμαντέρ που θα διεξάγεται κάθε χρόνο την τελευταία εβδομάδα του Αυγούστου, θα τελεί υπό την αιγίδα του υπουργείου Εξωτερικών, και θα της δίνεται η δυνατότητα εκτός διαγωνισμού να παρουσιάζει όλα της τα έργα.
«Ο Πουλάκος με ρώτησε αν είχα ξανακάνει φεστιβάλ ντοκιμαντέρ, και του απάντησα ότι και πριν από 23 χρόνια δεν είχα κάνει ντοκιμαντέρ. Το θέμα είναι να θέλεις. Την πρώτη χρονιά πήραμε 65 ταινίες από 10 χώρες, το 2023 πήραμε 900 ταινίες από 100 χώρες – διαγωνίστηκαν οι 18 καλύτερες μεγάλου μήκους, 24 μικρού μήκους και άλλες 24 προβλήθηκαν στο Πανόραμα, εκτός διαγωνισμού, επειδή ήταν πολύ καλές ταινίες τεκμηρίωσης αλλά δεν πληρούσαν άλλες προϋποθέσεις. Εκεί προβλήθηκε και το ντοκιμαντέρ που παρουσιάστηκε την 1η Δεκεμβρίου στο Μουσείο Μπενάκη, το Πατρίδα Αξέχαστη Μικρά Ασία», αναφέρει.
Πίσω στον 19ο αιώνα
Η μία «βάρκα» στην οποία πατά το ΙΔΙΣΜΕ είναι αδιαμφισβήτητα το ΕΛΙΑ. Η δεύτερη είναι ο Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως. Η Ειρήνη Σαρίογλου περιγράφει:
«Το 1834 περίπου ο σουλτάνος είχε ξεμείνει από χρήματα, τα ταμεία ήταν άδεια και οι Μεγάλες Δυνάμεις ήταν πάντα διατεθειμένες να δανείσουν υπό όρους. Ο πρώτος όρος ήταν η δημιουργία συντάγματος, στο οποίο το άρθρο 1 θα προβλέπει την ισότητα ανάμεσα στους μουσουλμάνους και μη μουσουλμάνους κατοίκους της Αυτοκρατορίας. Στη γλώσσα των ιστορικών αυτή είναι η περίοδος Τανζιμάτ – στα οθωμανικά η λέξη σημαίνει μεταρρύθμιση.
»Μια κοινότητα που επωφελήθηκε της συγκυρίας ήταν οι Έλληνες της Ανατολής, οι οποίοι επένδυσαν πολύ συνειδητά στα Γράμματα. Έτσι ιδρύθηκαν αρρεναγωγεία, παρθεναγωγεία, εμπορικές σχολές και σχολές ξένων γλωσσών. Σε λιγότερο από 60 χρόνια, προτού μπούμε στον 20ό αιώνα, γινόμαστε το ΔΝΤ της εποχής, δανείζουμε χρήματα στον σουλτάνο για να μην καταρρεύσει η Οθωμανική Αυτοκρατορία, γιατί είχαμε επενδύσει στην καλλιέργεια.
»Τον 19ο αιώνα το δίκτυο σχολείων που ιδρύθηκε έκανε τους Έλληνες να ξεχωρίζουν, γιατί ο σουλτάνος όταν ήθελε διπλωμάτη θα έπαιρνε Έλληνα, και όταν ήθελε γιατρό, και όταν ήθελε φαρμακοποιό, κοκ. Σε χρόνο μηδέν εντάχθηκαν μέσα στην οθωμανική διοίκηση, στον κρατικό μηχανισμό και στην ουσία είχαν το πάνω χέρι και ουσιαστικά διοικούσαν. Για παράδειγμα: ο τουρκικός Ερυθρός Σταυρός (Ερυθρά Ημισέληνος) ιδρύθηκε από τον Μάρκο Πασά, τον Ρωμιό.
»Το συντονισμό όλων αυτών των σχολείων σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας τον είχε ένας πάρα πολύ σπουδαίος φορέας που ιδρύθηκε από έναν πάμφτωχο Ηπειρώτη που είχε όμως όραμα. Από τον Κωνσταντίνο Ηροκλή Βασιάδη, το 1861 ιδρύθηκε ο Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως (ΕΦΣΚ).
»Τον ίδρυσε λίγο αθώα, όπως και εμείς το ΙΔΙΣΜΕ (έχουμε εμπνευστεί το λογότυπο, το λυχνάρι, από τον ΕΦΣΚ). Αμέσως όμως είχε αντιληφθεί ότι έπρεπε να πάει στους πλούσιους της εποχής, να ζητήσει να βάλουν λεφτά ώστε να ιδρυθούν παντού σχολεία· και έγινε αυτό το θαύμα της εκπαίδευσης που συντονιζόταν από τον ΕΦΣΚ. Ήταν το “υπουργείο Παιδείας” του αλύτρωτου ελληνισμού».
Οι εκδόσεις και τα ντοκιμαντέρ
Η ιστορία του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως είναι στις προσεχείς εκδόσεις του ΙΔΙΣΜΕ, το οποίο επιλέγει πολύ προσεκτικά τη θεματολογία. «Πρέπει να έχει μια αντικειμενική αξία αυτό που θα εκδώσουμε» υπογραμμίζει η Ειρήνη Σαρίογλου.
Και προσθέτει: «Καμιά μας δουλειά δεν είναι άρπα κόλλα. Το Μικρασιατικό ζήτημα με τα μάτια των ξένων μάς πήρε τρία χρόνια, γιατί δεν μπορούμε να κάνουμε αλλιώς. Και αυτό το παρουσιάσαμε για πρώτη φορά στο Καστελόριζο, σε συνεργασία με τους καθηγητές του Τμήματος Ελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Γενεύης, με τους οποίους είχαμε κάνει μια τρίγλωσση έκδοση για τον Πολυχρονιάδη που ήταν στον κύκλο του Κοραή και αρθρογραφούσε το 1821 για να αφυπνίσει ευρωπαϊκές συνειδήσεις.
»Το Πανεπιστήμιο Γενεύης επέμενε για την έκδοση και επέμεινε για εμάς, γιατί ξέρουν την εμμονή μας στη λεπτομέρεια. Είναι συγκλονιστικός ο Πολυχρονιάδης, πάλι άγνωστος και αυτός. Όπως είναι και ο ποιητής μας, ο Παπακωνσταντίνου, που είναι επιπέδου Ρίτσου και δεν τον ξέρει κανείς, του δίνουμε μια προτεραιότητα».
Σε κάθε περίπτωση, όπως συμβαίνει και με τα ντοκιμαντέρ, προβάδισμα δίνεται στην ιστορία των Ελλήνων της καθ’ ημάς Ανατολής ή της Ρωμιοσύνης της Ανατολής, ή του Ελληνισμού της Ανατολής («αυτή είναι η σωστή διατύπωση» σύμφωνα με την Ειρήνη Σαρίογλου), γιατί την αγνοεί εσκεμμένα το κράτος.
Οι εκδηλώσεις του Φεβρουαρίου
Την 1η Φεβρουαρίου το ΙΔΙΣΜΕ θα βρίσκεται στην Ελβετία, εκεί όπου η Ειρήνη Σαρίογλου θα παρουσιάσει το Μικρασιατικό ζήτημα με τα μάτια των ξένων, κατά τη διάρκεια εκδήλωσης στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης.
Επίσης, στις 11 Φεβρουαρίου στο Μπαράκι της Διδότου (Διδότου 3) θα παρουσιαστεί ο δίσκος Και τα μελλούμενα για σένα, με μελοποιημένη ποίηση του Δημήτρη Κ. Παπακωνσταντίνου σε σύνθεση του Ανδρέα Αναγνωστόπουλου. «Ο Κώστας Βασιλιάγκος και η Φιλοθέη Μοράνο θα μας ταξιδέψουν με τις υπέροχες φωνές τους σε ένα ταξίδι με χρώματα Ανατολής» υπόσχεται το ΙΔΙΣΜΕ.
Τέλος, ξεκίνησε ήδη η διαδικασία κατάθεσης υποψηφιοτήτων για την 9η έκδοση του «Beyond Borders», την πιο φιλόδοξη και πολυπολιτισμική κινηματογραφική γιορτή του επερχόμενου καλοκαιριού.
Γεωργία Βορύλλα
