Μια από τις πιο μεγαλειώδεις μέσα στην τραγικότητά τους πράξεις του υπόδουλου ελληνισμού έχει ημερομηνία 18 Δεκεμβρίου 1803 και τόπο το Ζάλογγο, με τις 22 γυναίκες και τους 6 άνδρες να πηδούν μαζί με τα παιδιά τους από το ψηλότερο σημείο προκειμένου να μην πέσουν στα χέρια των Τουρκαλβανών.
Αν και η πορεία προς τον γκρεμό χορεύοντας και τραγουδώντας δεν επιβεβαιώνεται ιστορικά –αντίθετα θεωρείται προσθήκη για να τονιστεί το ηρωικό της πράξης–, εντούτοις δεν αμφισβητούνται οι θηριωδίες του Αλή πασά και οι ραδιουργίες του για να πατήσει στο Σούλι.
Όταν οι διαπραγματεύσεις απέτυχαν και ο καλόγερος Σαμουήλ ανατίναξε το Κούγκι σκοτώνοντας μαζί με τους πέντε δικούς του και δεκάδες Τούρκους, ο πασάς των Ιωαννίνων επιτέθηκε στις ομάδες των Σουλιωτών που αποχωρούσαν προς την Πάργα και το Ζάλογγο. Περίπου 100 οικογένειες που αναζητούσαν καταφύγιο στο ψηλό βουνό εγκλωβίστηκαν από τους στρατιώτες. Κάποιοι μπόρεσαν να διαφύγουν σπάζοντας τον κλοιό, όμως πολλοί ήταν εκείνοι που σκοτώθηκαν ή αιχμαλωτίστηκαν.
Ζάλλογο όμως είχε και ο δυτικός Πόντος
Σχεδόν έναν αιώνα πριν, κάποιες άλλες γυναίκες από την Πάφρα του Πόντου, αν και ανώνυμες σήμερα, έμειναν και αυτές στην ιστορία για την αυτοθυσία τους.
Το 1670 (ή 1680) ο ντερεμπέης Χασάν Αλήμπεη έστελνε σωρηδόν άντρες στα καταναγκαστικά έργα, ενώ οι κοπέλες που συλλαμβάνονταν προορίζονταν για τα χαρέμια της Ανατολής.
Έτσι, κάτοικοι της Πάφρας αποφάσισαν να κρυφτούν στο θρυλικό κάστρο του Ασάρκαλε (τουρκικά: Asarkale), το οποίο είναι χτισμένο σε λόφο στη δυτική όχθη του ποταμού Άλυ, κοντά στο ελληνικό χωριό Καπού Καγιά.
Περίπου 2.000 από τα χωριά της Πάφρας βρήκαν καταφύγιο στο κάστρο, το οποίο ο ντερεμπέης πολιόρκησε για 48 μέρες. Όταν πια η πείνα και η δίψα είχαν γίνει αφόρητες, και οι αρρώστιες θέριζαν, οι πολιορκημένοι αποφάσισαν να παραδοθούν. Όμως, πολλές κοπέλες (20 με 30, σύμφωνα με κάποιες πηγές) μπροστά το δίλημμα αυτοκτονία ή στα χέρια του Τούρκου προτίμησαν να γκρεμιστούν από τα απότομα βράχια στις όχθες του Άλυ.
Αυτή η θυσία έδωσε στο κάστρο το όνομα Κιζλάρ Καλεσί, δηλαδή Κάστρο των Κοριτσιών (τουρκικά: Kızlar Κalesi). Στο ίδιο κάστρο βρήκαν καταφύγιο οι Έλληνες το 1917 και το 1921, κατά τους διωγμούς από τους Τούρκους.
Στην ποντιακή παράδοση τη θυσία των κοριτσιών της Πάφρας θυμίζει ο χορός θανατί’ λάγγεμαν (στα τουρκικά λέγεται κιζλάρ ατλαμασί, δηλαδή πήδημα των κοριτσιών). Ο ρυθμός του είναι δίσημος 2/4 ή 4/8 (2-2), αναπαριστά την κίνηση της κοπέλας που πηδούσε στο κενό, και χορεύεται κυρίως με νταούλι και ζουρνά, και λιγότερο με λύρα.
Πού βρίσκεται το Κιζ Καλεσί
Ο συγγραφέας Μιχάλης Καϊκουνίδης το 2017 πήγε μέχρι το Κιζλάρ Καλεσί. Όπως είπε πει στο pontosnews.gr:
«Η διαδρομή από την πόλη της Πάφρας μέχρι το κάστρο είναι πραγματικά μαγευτική, καθώς ο δρόμος ακολουθεί τις όχθες της τεχνητής λίμνης Ντερμπέντ (τουρκικά: Derbent barajı) για να φτάσει στις όχθες άλλης μιας τεχνητής λίμνης, της Αλτίνκαγια (τουρκικά: Altınkaya). Εκτός από το οχυρό που βρίσκεται σε έναν μονοκόμματο βράχο 150 μέτρα ψηλό, αξιοθέατο της περιοχής είναι οι τρεις λαξευτοί τάφοι στον κοντινό βράχο Ανακαγιά (τουρκικά: Anakaya).
»Τόσο το κάστρο όσο και οι λαξευτοί τάφοι χρονολογούνται την περίοδο που ο Άλυς αποτελούσε φυσικό σύνορο των κρατών των Λυδών και των Μήδων (7ος-6ος αι. π.Χ.)».
