Η φιλοσοφία του Σωκράτη έρχεται να αντικρούσει τις βασικές αρχές της φιλοσοφίας που αναπτυσσόταν επί σειρά ετών στα παράλια της Ιωνίας και της Σικελίας, αυτής των προσωκρατικών φιλοσόφων. Ο πρωτοπόρος διανοητής ο οποίος αποστρεφόταν την ύλη, ανάγει τα πάντα στη σφαίρα των ιδεών και υποστηρίζει πως ο άνθρωπος είναι ψυχή και έχει σώμα και πως τα πάντα υπόκεινται στη θεία πρόνοια, η οποία όμως δεν αναιρεί την ελευθερία του ατόμου, αλλά αντίθετα έρχεται σε συμφωνία με αυτό.
Στον Τίμαιο του Πλάτωνα, ο Σωκράτης υποστηρίζει την ύπαρξη ενός δημιουργού Θεού.
Θα μπορούσαμε να πούμε πως όλα όσα υποστήριξε αυτός ο Αθηναίος φιλόσοφος που υπήρξε σημείο καμπής στην ιστορία της φιλοσοφίας –οι φιλόσοφοι διακρίνονται σε πρω-σωκρατικούς και μετα-σωκρατικούς– εκτός από τη φιλοσοφική τους διάσταση είχαν και μια προφητική.
Ο Σωκράτης πραγματοποιεί μια τεράστια τομή στα φιλοσοφικά δεδομένα της εποχής. Έως τότε οι φιλόσοφοι (προσωκρατικοί) ασχολούνταν με τη φύση και τον υλικό κόσμο. Ο Σωκράτης έστρεψε το ενδιαφέρον της φιλοσοφικής του έρευνας στα προβλήματα του ανθρώπινου βίου. Ζητήματα όπως από τι αποτελείται το σύμπαν και πώς προέκυψε, η σύσταση και οι κινήσεις των ουρανίων σωμάτων, το σχήμα της γης κ.ά. βασικά ερωτήματα της φυσικής φιλοσοφίας, ήταν για αυτόν ήσσονος σημασίας μπροστά στο μείζον ζήτημα «τι είναι ο άνθρωπος και ποιος ο σκοπός της ύπαρξής του».
Οι προσωκρατικοί, όπως φανερώνει το όνομά τους, έζησαν και διατύπωσαν τη θεωρία τους πριν τον Σωκράτη[1]. Το επίκεντρο του στοχασμού τους ήταν ο φυσικός κόσμος (γι’ αυτό και αποκαλούνταν και «φυσικοί»). Έτσι για τον Θαλή (6ος αι. π.Χ.) το κυρίαρχο στοιχείο ήταν το νερό, ενώ για τον Αναξιμένη (5ος αι. π.Χ.) ο αήρ. Ανάμεσά τους χρονολογικά τοποθετείται ο Αναξίμανδρος ο οποίος έγραψε το πρώτο ελληνικό φιλοσοφικό έργο γραμμένο σε πεζό λόγο, το «Περί φύσεως», όπου υποστήριζε πως η αρχή πάντων είναι το άπειρον. Άξιο αναφοράς είναι ότι και οι τρεις προηγούμενοι φιλόσοφοι ήταν Μιλήσιοι.
Σε αντίθεση με τα παραπάνω το επίκεντρο της φιλοσοφικής σκέψης του Σωκράτη ήταν ο άνθρωπος.
Κατ’ αυτήν την έννοια ο φιλοσοφικός στοχασμός του Σωκράτη αποτέλεσε τομή στην ιστορία της φιλοσοφίας και αφετηρία της ηθικής φιλοσοφίας. Σύμφωνα με τα Απομνημονεύματα του Ξενοφώντα, ο Σωκράτης αποστασιοποιείται από την φυσική φιλοσοφία για τέσσερις λόγους:
Πρώτον γιατί είναι λάθος να παραμελεί κανείς τη μελέτη των ανθρώπινων ζητημάτων, μιας και αφορούν άμεσα το ανθρώπινο γένος.
Δεύτερον οι φυσικοί φιλόσοφοι δεν συμφωνούν μεταξύ τους ούτε για τα πιο βασικά ζητήματα όπως για το αν όλα τα πράγματα κινούνται ή δεν κινούνται, αν γεννιούνται και εάν πεθαίνουν ή το αντίθετο κ.τλ.
Τρίτον η φυσική επιστήμη δεν έχει καμιά πρακτική ωφέλεια επειδή ο άνθρωπος δεν έχει εξουσία πάνω στα φυσικά φαινόμενα.
Τέταρτον και τελευταίο τα μυστικά του σύμπαντος είναι ανεξιχνίαστα και η ενασχόληση μαζί τους προκαλεί τη δυσαρέσκεια των Θεών.
Η κριτική του πλατωνικού Σωκράτη στρέφεται κατά των φυσικών φιλοσόφων και ενάντια σε ό,τι αυτοί πρεσβεύουν όσον αφορά στις φιλοσοφικές τους αναζητήσεις που ήταν προσανατολισμένες στην ύλη. Αυτός τους ο προσανατολισμός ήταν εκ διαμέτρου αντίθετος με την τελολογική φιλοσοφία (τέλος = σκοπός) του Σωκράτη που πίστευε πως βασικό αίτιο για τη δημιουργία του κόσμου ήταν η Θεία Πρόνοια. Ο Σωκράτης πίστευε και δίδασκε ότι όλα τα όντα, και βέβαια και ο άνθρωπος είναι προορισμένα να εκπληρώσουν κάποιον σκοπό και ότι τίποτα δεν είναι τυχαίο.
Η διδασκαλία του Σωκράτη σώθηκε χάριν στο μαθητή του Πλάτωνα
Η σωκρατική σκέψη μάς παραδόθηκε χάρη στην καταγραφή της από τον μαθητή του Σωκράτη τον Πλάτωνα. Μέσα στο έργο του Πλάτωνα (το οποίο διασώθηκε ακέραιο) και ειδικότερα μέσα από τους διαλόγους που γίνονται ανάμεσα στο δάσκαλο-Σωκράτη και τους μαθητές, ερχόμαστε σε επαφή με το φιλοσοφικό πνεύμα του πατέρα του φιλοσοφικού στοχασμού.
Συγκεκριμένα στον Φαίδωνα ή αλλιώς Περί Ψυχής –έργο που ανήκει στην περίοδο της ωριμότητας του Πλάτωνα (386 π.Χ.-367 π.Χ.) και αναφέρεται στις τελευταίες στιγμές του Σωκράτη, λίγο πριν πιεί το ποτήρι με το κώνειο–, ο Σωκράτης σε έναν διάλογο με το μαθητή του Κέβη διά της μαιευτικής μεθόδου εξάγει τα παρακάτω συμπεράσματα: Κάνοντας μια επανάληψη των σκέψεων του Κέβη –δίνοντάς του παράλληλα την ευκαιρία να τον διορθώσει εάν κατάλαβε κάτι λανθασμένα ή να συμπληρώσει την σκέψη του– μιλάει για την αθανασία της ψυχής λέγοντας πως αν δεν την πίστευε, τότε θα ήταν ανόητος, αφού μπροστά στον επικείμενο θάνατό του κρατάει μια τόσο θαρραλέα στάση. Συμπληρώνει δε ότι είναι πεπεισμένος πως η ευτυχία που θα έχει στην επέκεινα ζωή θα είναι πολύ μεγαλύτερη από αυτήν που θα έχει αν παραμείνει στην επίγεια.
Ο Σωκράτης απευθύνεται έπειτα σε όλους τους μαθητές του που παρευρίσκονται αναφερόμενος στο ζήτημα της αιτίας, θεμελιώδες ζήτημα της φυσικής και θέτει το ερώτημα ποια είναι η αιτία της γεννήσεως και της φθοράς. Στη συνέχεια ο Σωκράτης σχεδόν ειρωνικά αναφέρεται στις θεωρίες των φυσικών φιλοσόφων διατυπώνοντας τη ρητορική ερώτηση: «τι είναι αυτό που μας κάνει να σκεπτόμαστε, το αίμα, ο αήρ ή το πυρ»; Είναι γνωστό πως ο Ίωνας Αναξιμένης υποστήριζε πως «η αρχή των πάντων ήτο ο αήρ και η ψυχή» ενώ ο άλλος μεγάλος πυλώνας των προσωκρατικών φιλοσόφων, ο Ηράκλειτος, υποστήριζε πως «το πυρ ήταν η αρχή των πάντων». Ο δε Εμπεδοκλής υποστήριζε ότι «αίμα γαρ ανθρώποις, περικάρδιον έστι νόημα».
Όταν η διήγηση του Σωκράτη φτάνει στον Αναξαγόρα, πρόσκαιρα οι παρακολουθούντες τον ειρμό της σκέψης του νομίζουν πως ο μεγάλος αυτός δάσκαλος συμφωνεί με τη θεωρία του Ίωνα φυσικού ότι «ο νους είναι αυτός που θέτει τα πάντα σε τάξη και είναι αίτιος όλων», για να διαψευστούν όμως λίγο αργότερα όταν ο Σωκράτης κατακεραυνώνει τις θεωρίες του Αναξαγόρα με τη διαπίστωση πως ο τελευταίος «καθόλου δεν μεταχειρίζεται τον νου, ούτε ανάγει σε αυτόν τις αιτίες της τάξης των πραγμάτων», αλλά «αναφέρει ως αιτίες τους αέρες, τους αιθέρες, τα ύδατα και πολλά παράξενα».
Είναι φανερή η στηλίτευση των θεωριών των φυσικών φιλοσόφων και η απόρριψή τους από τον Σωκράτη. Την αποστροφή του προς τις θεωρίες τους την αποδεικνύει στους μαθητές του (και στους μαθητές του ανά τους αιώνες) με τον τρόπο ζωής του και με τη στάση του μπροστά στο θάνατο όπου περιφρονεί κάθε τι υλικό.
Η διακωμώδηση του Σωκράτη από τον Αριστοφάνη
Οι Αθηναίοι σύγχρονοι του ιστορικού προσώπου του Σωκράτη, δεν ενστερνίζονταν τις ιδέες του. Είναι γνωστό άλλωστε ότι ο Σωκράτης καταδικάστηκε σε θάνατο αναγκαζόμενος να πιει το κώνειο. Η απόρριψη των φιλοσοφικών στοχασμών του μεγάλου αυτού ανδρός γίνεται αντιληπτή και μέσα από τη σάτιρα των κωμωδιών του Αριστοφάνη. Συγκεκριμένα στην κωμωδία Νεφέλες ο Σωκράτης βρίσκεται στο στόχαστρο του ποιητή ο οποίος με κακές διαθέσεις διακωμωδεί και διαστρεβλώνει τον στοχασμό του φιλοσόφου[2]. Έτσι ο Σωκράτης εμφανίζεται ως αιθεροβάμων (στ. 225 «αεροβατώ και επεξεργάζομαι τον ήλιο») και μετέπειτα ως θιασώτης της φυσικής φιλοσοφίας (στ. 264 «ω αφέντη βασιλιά Αέρα αμέτρητε…».
Το χάσμα μεταξύ του φιλοσόφου και του αθηναϊκού κοινού (του κοινού των κωμωδιών του Αριστοφάνη) φαίνεται ολοκάθαρα στον στίχο 367 όπου ο ποιητής εμφανίζει τον Σωκράτη να λέει: «ποιος Δίας; Βλακείες μη λες, Δίας δεν υπάρχει», λόγια που είτε ο φιλόσοφος τα ξεστόμισε στα αλήθεια είτε του τα έβαλε στο στόμα ο Αριστοφάνης, σίγουρα τον έφεραν πιο κοντά στην απόφαση του Δήμου να τον θανατώσει.
Οι κατηγορίες που αποδόθηκαν στον Σωκράτη ήταν: α) ότι πρόσβαλε τη θρησκεία της πόλης (ύβρις) και β) ότι διέφθειρε τους νέους.
Μέχρι τις τελευταίες στιγμές της ζωής του ο Σωκράτης έμεινε πιστός στις αξίες του. Πάντα ενεργούσε «νω» δηλαδή με ορθολογικό και νοήμονα τρόπο. Σεβόμενος την κρίση ενός νομίμου δικαστηρίου, προσβλέποντας στην μακαριότητα της επέκεινα ζωής διάλεξε να πιεί «το πικρό ποτήριον» του δηλητηρίου αντί να δραπετεύσει και να εξοριστεί από την πόλη του. Έτσι αφήνοντας τον μάταιο και αγνώμονα αυτόν κόσμο το 399 π.Χ., μετέβη σε έναν κόσμο αθάνατο, ιδεατό, αφήνοντας παρακαταθήκη στην ανθρωπότητα το θησαυρό των γνώσεων και της σκέψης του και… κατεβάζοντας τη φιλοσοφία από τον ουρανό στη γη, κατά την φράση του Κικέρωνα: «ο Σωκράτης ήταν ο πρώτος που κατέβασε τη φιλοσοφία από τον ουρανό και την εγκατέστησε στις πόλεις, τη γνώρισε στις οικογένειες και την ανάγκασε να ερευνήσει τη ζωή και την ηθική, το καλό και το κακό».
Αλεξία Π. Ιωαννίδου
MSc Διοίκηση Πολιτισμικών Μονάδων
