Ελάχιστα γνωστή, αλλά αδιαμφισβήτητη όπως προκύπτει από τα Εθνικά Αρχεία των ΗΠΑ, είναι η παρουσία του αμερικανικού Πολεμικού Ναυτικού στον Εύξεινο Πόντο στις αρχές του 20ού αιώνα, με τους αξιωματικούς να γίνονται αυτόπτες μάρτυρες της Γενοκτονίας των Ελλήνων.
Ο στολίσκος στα τουρκικά ύδατα την περίοδο 1919-1923 σχετιζόταν με την προστασία των Αμερικανών πολιτών λόγω του Ελληνοτουρκικού Πολέμου και των όσων ακολούθησαν μετά την επανάσταση στη Ρωσία. Πιο συγκεκριμένα, βρισκόταν συνεχώς στον Εύξεινο Πόντο και τη Σαμψούντα από τον Μάιο του 1921 έως το φθινόπωρο του 1922.
Τα ντοκουμέντα που υπάρχουν, και εν πολλοίς στοιχειοθετούν το έγκλημα της Γενοκτονίας, έχουν συγκεντρώσει στο έργο τους Η Γενοκτονία των Ελλήνων μέσα από τα Ημερολόγια Πολέμου του Αμερικανικού Ναυτικού οι Σάββας Κοκτζόγλου και δρ Ρόμπερτ Σενκ. Η έρευνά τους για πρώτη φορά φέρνει στο φως τα συγκεκριμένα ιστορικά αρχεία σε αυτή την έκταση.
Στα ελληνικά το έργο τους κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Δίσιγμα, ενώ στα αγγλικά από το Πανεπιστήμιο της Νέας Ορλεάνης, γεγονός που το καθιστά ακαδημαϊκή μελέτη.
Τον Φεβρουάριο του 1922 ο πλωτάρχης Τζ. Κ. Κάνινγκχαμ, κυβερνήτης του αντιτορπιλικού Williamson, κατέγραψε την επίσκεψη στη Σαμψούντα του Εθνικιστή υπουργού Εσωτερικών Αλή Φετχί (Οκυάρ). Η εντύπωση που αποκόμισε από τη συνάντησή τους ήταν ότι πρόκειται για έναν εξαιρετικά έξυπνο άνθρωπο, ο οποίος μοιάζει περισσότερο με Ευρωπαίος παρά με Τούρκος. Μιλούσε άπταιστα γαλλικά και αρκετά καλά αγγλικά, καθώς για ένα διάστημα ήταν αιχμάλωτος στη Μάλτα.
Στα ημερολόγια πολέμου περιλαμβάνεται ένα επίσημο ανακοινωθέν από τον Αλή Φετχί, το οποίο δημοσιεύθηκε στις 12 Φεβρουαρίου 1922 στις τοπικές εφημερίδες της Σαμψούντας και είχε αποδέκτες τους Έλληνες αντάρτες στα βουνά:
«Απολαύσατε επί αιώνες μια εύπορη και άνετη ζωή υπό την προστασία της τουρκικής κυβέρνησης. Τώρα κινηθήκατε για να ιδρύσετε μια κυβέρνηση στο όνομα του Πόντου και επαναστατήσατε κατά του τουρκικού έθνους και της τουρκικής κυβέρνησης από πονηρές δολοπλοκίες και εγωιστική φιλοδοξία – φιλοδοξίες του έξω κόσμου που δεν είναι ούτε δικός σας ούτε δικός μας φίλος.
»Παρά την επωφελή συμβολή σας στη γεωργική και την εμπορική ζωή αυτής της χώρας, αρχίσατε να πυρπολείτε τα χωριά των μωαμεθανών και να σκοτώνετε τους κατοίκους τους. Ειδικότερα, κάψατε κάποιους από αυτούς ζωντανούς μαζί με τα παιδιά τους. Καταστρέψατε όλα τα μωαμεθανικά χωριά σκορπώντας απαίσια δυστυχία σε όλες τις περιοχές της χώρας.
»Ενώ το τουρκικό έθνος αγωνίζεται στο μέτωπο (κατά του εχθρού), εσείς χρησιμοποιείτε τα όπλα σας εναντίον της πατρίδας για λογαριασμό του εχθρού μας. Η κυβέρνηση θα λάβει επειγόντως τα απαραίτητα και αυστηρά μέτρα (στρατιωτικά) κατά των επαναστατικών ενεργειών σας.
»Σας προειδοποιώ ότι για λόγους ανθρωπισμού, με πρόθεση την αποφυγή περαιτέρω αιματοχυσίας, θα παραδοθείτε αμέσως στις διοικήσεις της Πάφρας, του Τσαρσαμπά, του Λαντίκ και του Βεζίρ Κιοπρού άνευ όρων και περιορισμών εντός μίας εβδομάδας από αυτή τη διακήρυξη. Ως εκ τούτου σας καλώ ως θεοσεβούμενους και νομοταγείς πολίτες αυτής της χώρας. Αυτή είναι η τελευταία μου δήλωση».
≈
Σχετικά με την επιστολή του Αλή Φετχί, στο βιβλίο των Κοκτζόγλου και Σενκ σημειώνονται τα εξής:
Ως «υπουργός Εσωτερικών» ο Αλή Φετχί, ο οποίος είχε διοριστεί σε αυτή τη θέση από τους Εθνικιστές στα μέσα του 1921, κατείχε την ίδια θέση που κατείχε και ο διαβόητος Ταλαάτ Πασάς, ο βασικός αρχιτέκτονας της Γενοκτονίας των Αρμενίων στην κυβέρνηση των Νεότουρκων. Ίσως λοιπόν να μην προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι αυτός ο υπουργός Εσωτερικών μιλά σαν μια από τις κύριες αποστολές του να είναι να ξεριζώσει όλους τους εχθρούς των Εθνικιστών, ζητώντας από τους Έλληνες αντάρτες να παραδοθούν και απειλώντας με απόλυτη καταστροφή εάν δεν το κάνουν.
Φυσικά, η προειδοποίηση του υπουργού προς τους Έλληνες αγωνιστές αποτελεί τόσο εθνικιστική προπαγάνδα, παραλείποντας οποιαδήποτε αναφορά στις εντελώς αποτρόπαιες τουρκικές ωμότητες, όσο και απειλή.
Ο κυβερνήτης Κάνινγκχαμ δεν κάνει καμιά αναφορά στο ημερολόγιο πολέμου του (είναι πιθανό να μην το γνωρίζει) ότι ο υπουργός Εσωτερικών είχε φέρει μαζί του μια σημαντική στρατιωτική δύναμη –που ίσως προηγήθηκε– για να επιτεθεί στους Έλληνες αντάρτες στην περιοχή της Σαμψούντας-Πάφρας. Λέγεται ότι αυτή η δύναμη αποτελούνταν από 2.500 στρατιώτες και 1.000 Λαζούς τσέτες.
Ο υπουργός ανέφερε τελικά στην Άγκυρα ότι εξόντωσε τους υπόλοιπους Έλληνες αγωνιστές και ότι κατέσχεσε πολλά όπλα και πυρομαχικά. Μια μεταγενέστερη ελληνική στρατιωτική αναφορά από την Κωνσταντινούπολη ανέφερε ότι 4.000 από τους 10.000 Έλληνες αντάρτες είχαν σκοτωθεί (Psomiades, Bombardment, 146, σημείωση 27). Για να είμαστε ειλικρινείς, μπορεί να αμφισβητηθούν τόσο η πλήρης εξόντωση των Ελλήνων στα βουνά, την οποία αναφέρει ο Αλή Φετχί, όσο και οι αριθμοί που αναφέρει ο Ελληνικός Στρατός.
Όμως, αναμφίβολα συνέβη μια σημαντική στρατιωτική σύγκρουση που υποδεικνύει δύο πράγματα: (1) οι κυβερνήτες του Αμερικανικού Ναυτικού διέθεταν λίγες πηγές πληροφοριών σχετικά με τις στρατιωτικές ενέργειες των Τούρκων στην περιφέρεια, ή ακόμη και σχετικά με τις ενέργειες των Ελλήνων ανταρτών, και (2) παρά το γεγονός ότι ο βιογράφος του Κεμάλ δίνει την εντύπωση ότι όλα κυλούσαν ήρεμα στην περιοχή του Πόντου μέχρι το τέλος του 1921 (Mango, 330), στην πραγματικότητα η παρουσία των Ελλήνων ανταρτών παρέμενε ανησυχητική ακόμη και μετά την καθαίρεση του Νουρεντίν Πασά τον Νοέμβριο. Έκπληξη αποτελεί και η πολύ θετική εντύπωση που κυβερνήτη Κάνινγκχαμ για τον Τούρκο υπουργό Εσωτερικών, τον Αλή Φετχί, παρά τη δύσκολη αποστολή του υπουργού, την τεράστια προσπάθεια προπαγάνδας και την απειλή. Ήταν άραγε εντελώς αδαής ο Κάνινγκχαμ;