Τέλος Νοεμβρίου και ο χειμώνας έχει μπει για τα καλά στο Βελιγράδι. Ίσως όμως ο μουντός ουρανός να είναι το καλύτερο φόντο για τους 18 χρυσούς σταυρούς στους τρούλους του Αγίου Σάββα, της μεγαλύτερης εκκλησίας των Βαλκανίων – κατά τους Σέρβους είναι και μία από τις μεγαλύτερες ορθόδοξες στον κόσμο, με… φιλοδοξία να γίνει πράγματι η νέα Αγια-Σοφιά, τώρα που το μνημείο της Κωνσταντινούπολης λειτουργεί ως τέμενος.
Έτσι άλλωστε χαρακτήρισε τον καθεδρικό της πρωτεύουσας ο Σέρβος πρόεδρος Αλεξάνταρ Βούτσιτς τον Αύγουστο του 2020. Την άποψη αυτή υπερθεμάτισε ο τότε Πατριάρχης Ειρηναίος, ο οποίος πέθανε λίγους μήνες αργότερα, στις 20 Νοεμβρίου, και τάφηκε στην κρύπτη του ναού.
Κάποιες αχτίδες του ήλιου καταφέρνουν να διαπεράσουν τα σύννεφα και να φωτίσουν το λευκό μάρμαρο από την Καβάλα και το γρανίτη της πρόσοψης. Ωστόσο, ο χρυσός στο εσωτερικό του ναού είναι αυτός που τον κάνει πραγματικά να λάμπει.
Η «σερβική Αγια-Σοφιά» θεμελιώθηκε το 1935· σήμερα μόνο σε μικρά τμήματά της συνεχίζονται οι εργασίες τοποθέτησης των ψηφιδωτών.
Αστραφτερός. Αυτή είναι η πρώτη λέξη που έρχεται στο μυαλό όταν μπαίνεις μέσα στον Άγιο Σάββα. Το φως από τον πολυέλαιο των 12 όψεων που βρίσκεται στο κέντρο αντανακλάται στο μάρμαρο, όμως ο ίδιος ο τρούλος είναι που τραβά το μάτι. Η διάμετρος του θόλου είναι 30,16 μέτρα.
Σε αυτόν δεσπόζει ο Αναστάντας Χριστός, καθισμένος σε ουράνιο τόξο με το δεξί χέρι υψωμένο σε ευλογία – μάλιστα τον Ιανουάριο του 2019 τρεις ψηφίδες τοποθετήθηκαν από τον ίδιο τον Βλαντίμιρ Πούτιν, όσο έξω από το ναό παρέμεναν συγκεντρωμένοι περίπου 125.000 Σέρβοι.
Μια άλλη σημαντική λεπτομέρεια είναι ότι ο Άγιος Σάββας ενώνει τη Σερβία και τη Ρωσία σε μια ορθόδοξη συμμαχία. Η εικονογράφηση είναι μια προσφορά της Μόσχας στο Βελιγράδι, ενώ εκτός από εκείνες τις τρεις ψηφίδες, τότε ο Ρώσος πρόεδρος είχε βάλει και την υπογραφή για τη δωρεά ακόμα 5 εκατ. δολαρίων.
Άλλωστε, στην ταμπέλα με τις πληροφορίες που υπάρχει στο εξωτερικό η ρωσική κρατική εταιρεία Gazprom αναφέρεται ως μέγας χορηγός. Κύριος σχεδιαστής και δημιουργός των ψηφιδωτών είναι ο Ρώσος ακαδημαϊκός Νικολάι Μουχίν.
Είναι σαφές ότι στόχος είναι ο επισκέπτης να μείνει με το στόμα ανοιχτό, γι’ αυτό και δεν έγιναν… τσιγγουνιές – το 2019 το συνολικό κόστος υπολογιζόταν σε 100 εκατ. ευρώ, με τα 40 εκατ. να προέρχονται από τα κρατικά ταμεία, τα 10 εκατ. από τη Ρωσία και τα υπόλοιπα από δωρεές ιδιωτών. Οι ψηφίδες –γιατί κατά τα ψέματα, αυτές είναι εκεί για να εντυπωσιάζουν– περιέχουν καθαρό χρυσό 24 καρατίων, ενώ πολλές περιέχουν και ασήμι.
Τα πολύτιμα υλικά δεν χρησιμοποιήθηκαν μόνο για να ανακλούν το φως, αλλά και για να εξασφαλιστεί η αντοχή στο χρόνο.
Τον Χριστό του τρούλου τον περιβάλλουν τέσσερις άγγελοι, οι Απόστολοι και η Θεοτόκος· η σύνθεση είναι εμπνευσμένη από τον κύριο τρούλο στη βασιλική του Αγίου Μάρκου στη Βενετία. Τα κατώτερα τμήματα είναι επηρεασμένα από το Ευαγγέλιο του Λουκά και τις πρώτες αφηγήσεις των Πράξεων των Αποστόλων.
Τα κείμενα που κρατούν οι άγγελοι είναι γραμμένα στην εκκλησιαστική σλαβική γλώσσα, ενώ τα ονόματα των εικονιζόμενων προσώπων στα ελληνικά. Η πρώτη γλώσσα δηλώνει πανσλαβικό αίσθημα ενώ η δεύτερη τη σύνδεση με τις βυζαντινές παραδόσεις.
Επίσης, η Παναγία η Πλατυτέρα στην αψίδα του ιερού βήματος θεωρείται ένα από τα μεγαλύτερα ψηφιδωτά στον κόσμο, αντίγραφο της Παναγίας της Νικοποιού στην Αγια-Σοφιά.
Ο συνολικός του διάκοσμος κατατάσσει τον Άγιο Σάββα στον έκτο μεγαλύτερο ναό στον κόσμο, μετά τη βασιλική του Αγίου Πέτρου στο Βατικανό, τον καθεδρικό ναό της Σωτηρίας του Λαού στο Βουκουρέστι (ημιτελής), τη βασιλική του Εθνικού Ναού της Αμόλυντης Σύλληψης στην Ουάσινγκτον, τη βασιλική της Υπεραγίας Θεοτόκου στο Έστεργκομ και τον καθεδρικό του Βερολίνου.
Στο πλάι του ναού δεσπόζει ένα άγαλμα του Αγίου Σάββα. Απλός και στιβαρός, κρατά το σταυρό και το Ευαγγέλιο – πρόκειται για δωρεά της Εκκλησίας της Ρωσίας.
Η πρώτη ιδέα για ανέγερση μιας εκκλησίας αφιερωμένης στον ιδρυτή της Σερβικής Ορθόδοξης Εκκλησίας ξεκίνησε το 1895, 300 χρόνια μετά την καύση του λειψάνου του από τον Οθωμανό μέγα βεζίρη Σινάν Πασά.
Ο θεμέλιος λίθος μπήκε τελικά στις 10 Μαΐου 1935. Κατά την κατοχή της Γιουγκοσλαβίας, το 1941, το ημιτελές κτήριο είχε ύψος που έφτανε μόλις τα 10 μέτρα. Χρησιμοποιήθηκε ως αποθήκη από τον γερμανικό στρατό και τους οπαδούς του Τίτο.
Μετά τον πόλεμο η Εκκλησία απέτυχε να εξασφαλίσει άδεια για την ολοκλήρωση του ναού. Τελικά φτάσαμε στο 1984, επί πατριαρχίας του Γερμανού του Β’. Το έργο προσαρμόστηκε σε νέες κατασκευαστικές τεχνικές και η πρώτη Λειτουργία με τη συμμετοχή 100.000 πιστών έγινε στις 12 Μαΐου 1985 και σηματοδότησε ένα σημείο καμπής στην τότε κομμουνιστική χώρα· ήταν σαφές ότι η Εκκλησία είχε αποκαταστήσει τη θέση της. Επισήμως ο Άγιος Σάββας άνοιξε το 2004.
Αρχιτέκτονες είναι οι Μπόγκνταν Νεστόροβιτς και Αλεκσάνταρ Ντερόκο που διακρίθηκαν στον αρχικό διαγωνισμό, ενώ την αποπεράτωση ανέλαβε τη δεκαετία του 1980 ο Μπράνκο Πέσιτς.
Ο θόλος, ένα κατασκευαστικό επίτευγμα, πήρε τη θέση του τον Ιούνιο του 1989. Ζυγίζει 4.050 τόνους και τοποθετήθηκε έτοιμος στο κτήριο.
Με απόσταση 65 μέτρων από το δάπεδο μέχρι την οροφή είναι ο τέταρτος ψηλότερος σε ορθόδοξη εκκλησία· τον ξεπερνούν οι θόλοι στον καθεδρικό της Σωτηρίας του Λαού στο Βουκουρέστι (104 μ.), στον καθεδρικό του Σωτήρος Χριστού στη Μόσχα (69,5 μ.) και στον καθεδρικό του Αγίου Ισαάκ στην Αγία Πετρούπολη (69 μ.).
Εκτός από τον τρούλο, από μακριά φαίνεται και ο τεράστιος επίχρυσος σταυρός, ο οποίος έχει εξίσου ενδιαφέρουσα ιστορία. Σχεδιασμένος από τον Νεμπόισα Μίτριτς, τον εβραϊκής καταγωγής γλύπτη που επέζησε του Ολοκαυτώματος, και τον Μπράνκο Πέσιτς, επικρίθηκε ως μάλλον… μινιμαλιστικός για τα γούστα της εποχής.
Ζυγίζει 4 τόνους και έχει ύψος 12 μέτρα και πλάτος 5 μέτρα, όμως περισσότερο ενόχλησαν τα τέσσερα S που συμβολίζουν τον σερβικό εραλδικό σταυρό, ο οποίος στην πρώην Γιουγκοσλαβία θεωρούνταν σύμβολο μόνο της Σερβίας. Η κριτική που δέχθηκε ήταν τέτοια, που ο Νεμπόισα Μίτριτς, ο οποίος είχε χάσει ολόκληρη την οικογένειά του στο Ολοκαύτωμα, αυτοκτόνησε στις 23 Αυγούστου 1989.
Σήμερα βέβαια ο σταυρός που σχεδίασε είναι ένας από τους πιο αντιγραμμένους στη σερβική Εκκλησία, και συχνά αναφέρεται ως ο Σταυρός του Σάββα.
Ο ναός του Αγίου Σάββα είναι πλέον το πιο αναγνωρίσιμο κτήριο στο Βελιγράδι, ένα «πρέπει» στη λίστα όλων των ταξιδιωτών. Ακόμα και χωρίς να διαβάσει κάποιος πολλά για την αρχιτεκτονική του, μόλις βλέπει από μακριά τον τρούλο η πρώτη σκέψη πηγαίνει στην Αγια-Σοφιά της Κωνσταντινούπολης.
Οι Σέρβοι, άλλωστε, δεν το κρύβουν ότι αποτέλεσε έμπνευση και ότι από την αρχή θέλησαν να δημιουργήσουν ένα νέο κέντρο της ορθοδοξίας. Ειδικά στο πλαίσιο της Γιουγκοσλαβίας, η σερβοβυζαντινή κουλτούρα ευνοήθηκε τόσο από τον βασιλιά Αλέξανδρο Α’ όσο και από τον Πατριάρχη. Η υιοθέτηση αυτού του προτύπου αντανακλούσε την ιδέα ότι οι Σέρβοι είναι νόμιμοι κληρονόμοι του Βυζαντίου.
Άλλωστε, ήδη από το 1930 ο Πατριάρχης Βαρνάβας είχε θέσει ως όρο στους αρχιτέκτονες ότι ο Άγιος Σάββας θα πρέπει να θυμίζει Βυζάντιο.
Το μήκος του ναού είναι 91 μέτρα και το σχήμα του σταυροειδές. Έχει συνολικά τέσσερα επίπεδα και μία επιπλέον υπόγεια κρύπτη, σε βάθος 7 μέτρων. Εκτός από τον κεντρικό υπάρχουν ακόμα 13 θόλου και άλλοι 5 ημιθόλοι πίσω από το ιερό.
Στα τέσσερα καμπαναριά έχουν τοποθετηθεί 49 καμπάνες, ενώ σε μία από τις δίφυλλες πόρτες από βελανιδιά, την κεντρική της πρόσοψης, η μία γραφή είναι ελληνική.
Γεωργία Βορύλλα
