Οι Έλληνες της Μαριούπολης θα μπορούσαν να χαθούν ανάμεσα σε άλλους λαούς και φυλές και κατά τη διάρκεια της Αρχαιότητας και στις δύσκολες εποχές του Μεσαίωνα. Ήταν συχνές οι εισβολές των βαρβάρων στην παλιά τους πατρίδα, την Ταυρική χερσόνησο, από τον 7ο αιώνα π. Χ. μέχρι τη βυζαντινή περίοδο.
Ακόμα πιο επικίνδυνη ήταν η περίοδος στη διάρκεια του Μεσαίωνα, όταν οι α μέτρητες ορδές των νομάδων εφορμούσαν από την Ανατολή προς τη Δύση. Οι Έλληνες θα μπορούσαν να αφομοιωθούν ανάμεσα σε Ρώσους και Ουκρανούς μετά την μετεγκατάστασή τους από την Κριμαία προς την περιοχή της Μαριούπολης.
Όμως η ιστορία είχε τάξει οι Έλληνες να παραμείνουν στο βορρά του Εύξεινου Πόντου και της Αζοφικής, και να δημιουργήσουν τον σύγχρονο πολιτισμό τους.
Στην πολιτιστική και επιστημονική ανάπτυξη της περιοχής της Μαριούπολης από τα τέλη του 18ου αιώνα έως τις μέρες μας συνέβαλε η τοπική ελληνική διανόηση.
Στο πρώτο μέρος του αφιερώματος του pontosnews.gr παρουσιάζονται, μεταξύ άλλων, μερικές σημαντικές προσωπικότητες:
Ο Άγιος Ιγνάτιος της Μαριούπολης
Το 1778 οι Έλληνες με την προτροπή –και το διάταγμα– της Μεγάλης Αικατερίνης εγκατέλειψαν την Κριμαία και ίδρυσαν τα πρώτα 18 χωριά στο Κυβερνείο της Αζοφικής στη νότια Ρωσία. Ο μητροπολίτης της Γοτθίας και Καφά (Ταυρίδα) του Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης Ιγνάτιος από το 1771, μετά την εγκατάσταση των Ελλήνων στην περιοχή της Μαριούπολης, έγινε ο ποιμενάρχης τους στο πλαίσιο της Ρωσικής Εκκλησίας.
Ήταν η πρώτη και η αναμφισβήτητη μορφή στην ιστορία του ελληνισμού της Αζοφικής.
Ο Ιγνάτιος, κατά κόσμον Ιάκωβος Κοζαδίνος, γεννήθηκε στην Κύθνο (τότε Θερμιά) το 1716 και στη νεανική ηλικία πήγε στο Άγιον Όρος όπου έγινε μοναχός στη Μονή Βατοπεδίου και έλαβε το νέο του όνομα.
Το 1780 από τον μητροπολίτη Ιγνάτιο και ένα μέρος του ποιμνίου του δημιουργήθηκε η ελληνική κοινότητα στην ίδια τη Μαριούπολη. Ο ποιμενάρχης των Ελλήνων δεν παράτησε το ποίμνιό του μέχρι το θάνατό του το 1786.
Η μνήμη του τιμάται την ημέρα της κοίμησής του στις 3(16) Φεβρουαρίου. Στην Κύθνο κάθε πρώτη Κυριακή του Οκτωβρίου τιμάται η ανάμνηση της προσκόμισης του τμήματος του ιερού του λειψάνου από την Μαριούπολη, την 1η Οκτωβρίου 2016.
Οι Έλληνες της Μαριούπολης τον 19ο αιώνα
Από το 1807 ως το 1859 οι Έλληνες Μαριουπολίτες είχαν δυνατότητα να ζουν χωρίς τις ιδιαίτερες συναλλαγές με άλλους λαούς της Αζοφικής στο πλαίσιο μιας ειδικής εθνικής περιοχής.
Στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα στην περιοχή της Αζοφικής ήρθαν Ρώσοι και Ουκρανοί έποικοι από άλλες περιοχές της Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Άλλαξε και οικονομία της περιοχής με τη δημιουργία βιομηχανικής ζώνης, ενώ η ρωσική γλώσσα όλο και περισσότερο έμπαινε στη ζωή των Ελλήνων.
Η ελληνική διανόηση της Μαριούπολης διαμορφωνόταν σε νέες συνθήκες.
Έπρεπε να συνδυάζονται τα ρωσικά ως επίσημη γλώσσα του κράτους, τα ουκρανικά ως τοπική γλώσσα της ευρύτερης περιοχής, τα νεοελληνικά ως γλώσσα του ευρύτερου ελληνικού κόσμου και τα μαριουπολίτικα, η μητρική ελληνική διάλεκτος των Ελλήνων της Αζοφικής.
Στα ελληνικά χωριά όπου μιλιόταν σε καθημερινή βάση ένα γλωσσικό ιδίωμα των Τατάρων της Κριμαίας η κατάσταση ήταν ακόμα πιο περίπλοκη.
Οι Έλληνες της Μαριούπολης αψηφώντας τις οποιεσδήποτε δυσκολίες σχετικές με τις πολιτισμικές και γλωσσολογικές ιδιαιτερότητες, μεγαλούργησαν. Τα ονόματα πολλών εξ αυτών δόξασαν την ιδιαίτερη πατρίδα τους στα μεγάλα πνευματικά κέντρα, στο Κίεβο, στη Μόσχα και στην Αγία Πετρούπολη.
Φεοκτίστ (Θεόκτιστος) Χαρταχάι
Ιδιαίτερη προσοχή αξίζει ο Μαριουπολίτης διανοούμενος του 19ου αιώνα Φεοκτίστ (Θεόκτιστος) Αβραάμοβιτς Χαρταχάι, ένας από τους οργανωτές της μέσης εκπαίδευσης στην ιδιαίτερη πατρίδα του.
Γεννήθηκε το 1836 στο ελληνικό χωριό Τσερντακλί και σπούδασε στα πανεπιστήμια του Χαρκόβου, του Κιέβου και της Αγίας Πετρούπολης.
Ήταν ιδρυτής του πρώτου προγυμνασίου και των Γυμνασίων των αρρένων και των θηλέων στη Μαριούπολη.
Συνέγραψε πολλά επιστημονικά έργα, όπως Ο Χριστιανισμός στην Κριμαία. Εργάστηκε για ένα χρονικό διάστημα στην Πολωνία, όπου δημοσίευσε τα επιστημονικά του άρθρα πάνω στα θέματα της διδασκαλίας της ρωσικής γλώσσας στα λαϊκά σχολεία.
Ο Φεοκτίστ Χαρταχάι ήταν στην κηδεία του διάσημου Ουκρανού ποιητή και καλλιτέχνη της Ρωσικής Αυτοκρατορίας Ταράς Σεβτσένκο, στην Αγία Πετρούπολη το 1861. Το συγγραφικό έργο του Σεβτσένκο θεωρείται ως βάση της νεότερης ουκρανικής λογοτεχνίας και σε μεγάλο βαθμό της σύγχρονης ουκρανικής γλώσσας.
Ο Ταράς Σεβτσένκο τιμάται ως εθνικός ποιητής της Ουκρανίας. Ο αποχαιρετιστήριος λόγος του Φεοκτίστ Χαρταχάι πάνω από τον τάφο του μεγάλου Ουκρανού ποιητή ήταν στη γλώσσα της γνωστής του ποιητικής συλλογής με τίτλο Κομπζάρ.
Στην κηδεία παραβρέθηκαν γνωστές προσωπικότητες του λογοτεχνικού κόσμου της Ρωσίας του 19ου αιώνα, όπως οι: Νικολάι Νεκράσοφ, Μιχαήλ Σαλτίκοφ-Στσεντρίν, Φιόντορ Ντοστογιέφσκι, Ιβάν Τουργκένιεφ.
Ο Φεοκτίστ (Θεόκτιστος) Χαρταχάι εκτιμούσε βαθύτατα τον μητροπολίτη Ιγνάτιο, τον ονόμασε Μωυσή των Ελλήνων της Μαριούπολης και πρότεινε στην αρχή της δεκαετίας του 1860 να δημιουργηθεί μνημείο προς τιμή του.
Ο μεγάλος Έλληνας διανοούμενος της Ρωσικής Αυτοκρατορίας απεβίωσε το 1880 στη Μαριούπολη.
Γκεόργκι (Γεώργιος) Τσελπάνοφ
Ο Γκεόργκι (Γεώργιος) Ιβάνοβιτς Τσελπάνοφ ήταν μια σημαντική μορφή και στη τσαρική Ρωσία αλλά και κατά τη σοβιετική περίοδο.
Γεννήθηκε στη Μαριούπολη στις 16 Απριλίου 1862 και ήταν ένας από τους πρώτους μαθητές του Φεοκτίστ (Θεόκτιστου) Χαρταχάι. Τελείωσε με αριστεία το Γυμνάσιο Αρρένων της Μαριούπολης και συνέχισε τις σπουδές του στα πανεπιστήμια της Οδησσού και του Κιέβου. Μία από τις πρώτες εργασίες του ήταν αφιερωμένη στις φιλοσοφικές διδασκαλίες του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη.
Έγινε καθηγητής πανεπιστημίου στα 30 του και κατά τα πρώτα χρόνια της καριέρας του ασχολήθηκε με την επιστημονική και παιδαγωγική κατάρτισή του. Από το 1897 ήταν καθηγητής του Πανεπιστημίου της Μόσχας.
Ο Γκεόργκι Τσελπάνοφ ειδικευόταν στη φιλοσοφία, τη λογική, την ψυχολογία και θεωρείται ένας από τους ιδρυτές της πειραματικής ψυχολογίας στη Ρωσία και τη Σοβιετική Ένωση.
Το 1912 με την οικονομική στήριξη του εμπόρου Στσούκιν ίδρυσε στη Μόσχα το Ινστιτούτο Ψυχολογίας και έγινε ο πρώτος του διευθυντής. Ήταν ένα ξεχωριστό ίδρυμα, κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Ο γνωστός Ρώσος ακαδημαϊκός Ιβάν Παύλοφ έστειλε επιστολή γεμάτη θαυμασμό για τα εγκαίνια του Ινστιτούτου.
Τα βιβλία του μεγάλου Έλληνα ψυχολόγου εκτιμούσε ο ποιητής Βλαντίμιρ Μαγιακόφσκι, τις διαλέξεις του παρακολουθούσε ο ποιητής Σεργκέι Γεσένιν, ο Βενιαμίν Καβέριν και η Μαριέττα Σαγκινιάν στα απομνημονεύματα τους ανέφεραν πως τον μελετούσαν. Τα έργα του Γκεόργκι Τσελπάνοφ μελετούσε και Βλαντίμιρ Ουλιάνοφ (Λένιν).
Οι επιστημονικές του εργασίες δεν σταμάτησαν μετά την επικράτηση των μπολσεβίκων στην πρώην Ρωσική Αυτοκρατορία. Σε μία από τις συζητήσεις του 1923, ο Γκεόργκι Τσελπάνοφ εξέφρασε την ιδέα πως ο μαρξισμός δεν μπορεί να επεκταθεί στη γενική ψυχολογία, η οποία θα έπρεπε, κατά τη γνώμη του, να είναι ελεύθερη από τη φιλοσοφία και την ιδεολογία.
Μετά την τολμηρή δήλωσή του, βέβαια, έχασε τη θέση του διευθυντή στο Ινστιτούτο Ψυχολογίας που ο ίδιος ίδρυσε, όπως και τον τίτλο του καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της Μόσχας.
Ουσιαστικά θα μπορούσε να πει κανείς ότι η τύχη τον… ευνόησε, καθώς πέθανε από φυσικά αίτια στις 13 Φεβρουαρίου 1936, αφήνοντας πίσω του τεράστιο επιστημονικό έργο. Πρόλαβε λοιπόν να φύγει από τη ζωή χωρίς βασανιστήρια και χωρίς να εκτελεστεί, όπως έγινε το 1937 με πολλούς διανοούμενους που είχαν αντίθεση άποψη.
Βασίλης Τσενκελίδης,
ιστορικός.
