Smoking gun, ή αλλιώς το όπλο που «καπνίζει», ένας αγγλικός όρος που παραπέμπει στα ατράνταχτα, τα αδιάσειστα αποδεικτικά στοιχεία για ένα έγκλημα ή μια παρόμοια πράξη. Τέτοια… όπλα αναζητούν για τη φαρέτρα τους ιστορικοί και ερευνητές που ασχολούνται με τα εγκλήματα που έγιναν κατά την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αυτά που η σημερινή Τουρκία αρνείται χαρακτηρίζοντάς τα ως παράλληλες απώλειες, αντί για ένα οργανωμένο σχέδιο εξόντωσης όλων των χριστιανικών πληθυσμών (Αρμενίων, Ελλήνων και Ασσυρίων).
Εκατό και πλέον χρόνια μετά κάθε ανεξάρτητη πηγή που προστίθεται ισχυροποιεί ακόμα περισσότερο το αίτημα για τη διεθνή αναγνώριση της τριάδας των γενοκτονιών.
Και αν ο ρόλος πολλών ευρωπαϊκών κρατών στη ροή των γεγονότων είναι λίγο-πολύ γνωστός, ήρθε η ώρα να κοιτάξουμε από την άλλη πλευρά του Ατλαντικού, στις τότε ουδέτερες ΗΠΑ, με τη βοήθεια του Σάββα Κοκτζόγλου και του δρ Ρόμπερτ Σενκ που έφυγε αναπάντεχα από τη ζωή τον Ιανουάριο του 2021.
Η έρευνά τους στα Ημερολόγια Πολέμου του Αμερικανικού Ναυτικού, μια αμερόληπτη και ελάχιστα γνωστή πηγή, για πρώτη φορά φέρνει στο φως τα συγκεκριμένα ιστορικά αρχεία σε αυτή την έκταση.
Το βιβλίο τους Η Γενοκτονία των Ελλήνων μέσα από τα Ημερολόγια Πολέμου του Αμερικανικού Ναυτικού κυκλοφόρησε σχετικά πρόσφατα στα ελληνικά από τις εκδόσεις Δίσιγμα. Στο υπότιτλο που υπάρχει στο εξώφυλλο διαβάζουμε: «Κυβερνήτες του Ναυτικού υποβάλλουν αναφορές και διαμαρτυρίες για τις πορείες θανάτου και τις σφαγές στον Πόντο, 1921-1923».
Στην αγγλική του έκδοση (από το Πανεπιστήμιο της Νέας Ορλεάνης, γεγονός που το καθιστά ακαδημαϊκή μελέτη) είναι υποψήφιο για δύο βραβεία – το ένα είναι το John Lyman Book Award που απονέμεται από το North American Society of Oceanic History.
Ο Σάββας Κοκτζόγλου αφιερώνει το βιβλίο στον παππού του από την πλευρά της μητέρας του, Σταύρο Ξυγαλά, που εκτελέστηκε στην Αμάσεια στις 21 Σεπτεμβρίου 1921, αλλά και στους γονείς του που, παιδιά τότε, έχασαν πολλούς συγγενείς κατά τη διάρκεια της Γενοκτονίας και αναγκάστηκαν να ξεριζωθούν από την Ελλάδα.
Μιλώντας στο pontosnews.gr εξήγησε πώς βρέθηκε να μελετά τα Ημερολόγια Πολέμου, και παράλληλα παρουσιάζει τα αδιάψευστα στοιχεία ήρθαν στο φως.
Πώς οδηγηθήκατε στα ημερολόγια πολέμου και πόσο γνωστή επιστημονική πηγή είναι;
Την περίοδο 1977-1986 ζούσα και εργαζόμουν στην Ελλάδα. Ο πατέρας μου έτυχε να έχει το βιβλίο του Αντώνιου Γαβριηλίδη Σελίδες εκ της Μαύρης Εθνικής Συμφοράς του Πόντου, μερικές σελίδες του οποίου αναφέρονταν στο ολοκαύτωμα των κατοίκων του χωριού του. Το χωριό λέγονταν Α(ν)τά.
Στην ίδια σελίδα ο συγγραφέας ανέφερε πως όταν ο κυβερνήτης του αμερικανικού αντιτορπιλικού με αριθμό 243 που ήταν σταθμευμένο στο λιμάνι της Σαμψούντας πληροφορήθηκε το γεγονός, πήγε επί τόπου και είδε τα ερείπια της πυρκαγιάς και τα απανθρακωμένα πτώματα.
Διαβάζοντας αυτά υπέθεσα ότι όταν επέστρεψε στο πλοίο του ο Αμερικανός κυβερνήτης ενδεχομένως να σημείωσε αυτά που είδε στο ημερολόγιό του.
Σκέφτηκα, λοιπόν, όταν ξαναπάω στις ΗΠΑ να ερευνήσω προκειμένου να εντοπίσω το ημερολόγιο του κυβερνήτη ή του πλοίου αυτού. Πράγματι, γύρισα στις ΗΠΑ το 1987. Το 2012, έχοντας ήδη βγει σε σύνταξη, αποφάσισα να το επιχειρήσω.
Είχα την τύχη να έχω έναν φίλο τον Ελληνοαμερικανό ακαδημαϊκό δρ Χάρη Ψωμιάδη, πρώην καθηγητή στο City University της Νέας Υόρκης. Αυτός μου υπέδειξε να ξεκινήσω την έρευνά μου από τα Εθνικά Αρχεία στην Ουάσινγκτον. Έτσι κατά τη διάρκεια δύο ταξιδιών μαζί με τη σύζυγό μου εντόπισα τα αρχεία του στόλου των ΗΠΑ στην Τουρκία την περίοδο 1919-1923, τα οποία και φωτογράφησα. Ήταν περίπου 1.800 σελίδες.
Τα αρχεία αυτά ονομάζονταν «Ημερολόγια Πολέμου» και αποτελούσαν το προσωπικό ημερολόγιο του κυβερνήτη κάθε πλοίου. Φυσικά, τα πράγματα δεν ήταν τόσο απλά για να μας επιτραπεί η είσοδος στο κτήριο των Εθνικών Αρχείων. Μετά τη διαδικασία ελέγχου στην είσοδο, την έκδοση ταυτότητας, την ενημέρωσή μας όσον αφορά τον τρόπο με τον οποίο έπρεπε να χειριστούμε τα αρχεία, τι επιτρεπόταν να έχουμε μέσα στους χώρους των αρχείων και τι όχι, και διάφορα άλλα διαδικαστικά ζητήματα, μας επετράπη η είσοδος.
Όταν ζήτησα να δω τα αρχεία ή τα ημερολόγια των εν λόγω πλοίων οι υπάλληλοι μας έφεραν τα ημερολόγια στα οποία το προσωπικό του πλοίου κατέγραφε αναχωρήσεις και αφίξεις από και προς τα διάφορα λιμάνια, ανεφοδιασμούς, θέματα που αφορούσαν τη λειτουργία και τη συντήρηση του πλοίου, και άλλες λεπτομέρειες οι οποίες δεν με ενδιέφεραν.
Στη συνέχεια ζήτησα μήπως υπάρχουν κάποια άλλα αρχεία των πλοίων. Με ρώτησαν αν θέλω να δω τα Ημερολόγια Πολέμου. Τους απάντησα καταφατικά. Έτσι λοιπόν μου έφεραν τα Ημερολόγια Πολέμου σχεδόν όλων των πλοίων του Ναυτικού των ΗΠΑ στα τουρκικά ύδατα την περίοδο των γεγονότων. Σε αυτά οι κυβερνήτες κατέγραφαν τις συνομιλίες τους με Τούρκους αξιωματούχους της Σαμψούντας, Αμερικανούς καπνέμπορους και υπαλλήλους αμερικανικών ανθρωπιστικών και ιεραποστολικών οργανώσεων, Έλληνες κατοίκους, καθώς και όλα όσα έβλεπαν να συμβαίνουν στην πόλη.
Η πηγή αυτή είναι αμερόληπτη και ελάχιστα γνωστή και τα ιστορικά αυτά αρχεία δημοσιεύονται σε τέτοια έκταση για πρώτη φορά.
Ποια περίοδο και για ποιο λόγο βρισκόταν το Πολεμικό Ναυτικό των ΗΠΑ στον Εύξεινο Πόντο;
Το Πολεμικό Ναυτικό των ΗΠΑ βρισκόταν στα τουρκικά ύδατα την περίοδο 1919-1923. Πιο συγκεκριμένα, βρισκόταν στον Εύξεινο Πόντο και στη Σαμψούντα συνεχώς από τον Μάιο του 1921 έως το φθινόπωρο του 1922.
Ποια συμφέροντα εξυπηρετούσαν και ποια πολιτική ήθελαν να εφαρμόσουν; Και ειδικότερα, τι αποκαλύπτεται για την αμερικανική παρουσία/εμπλοκή στη Σαμψούντα;
Αυτό που προκύπτει από τα αρχεία είναι πως ο κύριος σκοπός των ΗΠΑ εκεί ήταν η προστασία των Αμερικανών πολιτών στην πόλη και την ευρύτερη περιοχή λόγω του Ελληνοτουρκικού Πολέμου και των γεγονότων που ακολούθησαν μετά την επανάσταση στη Ρωσία.
Συγκεκριμένα, επιδίωκαν την προστασία του προσωπικού των αμερικανικών εταιρειών καπνού και των αμερικανικών φιλανθρωπικών και ιεραποστολικών οργανώσεων, καθώς επίσης και των οικονομικών τους συμφερόντων. Κατά δεύτερο λόγο ενδιαφέρονταν για τις χριστιανικές μειονότητες στην περιοχή.
Ένα άλλο στοιχείο που προκύπτει από τα ημερολόγια είναι πως ο ίδιος ο Ύπατος Αρμοστής των ΗΠΑ, ναύαρχος Μαρκ Μπρίστολ (Mark Bristol), ο οποίος είχε ως έδρα την Κωνσταντινούπολη, είχε τους δικούς του σκοπούς και απέβλεπε σε πολύ μεγαλύτερα οικονομικά οφέλη σε σύγκριση ακόμα και με αυτά που επεδίωκε η ίδια του η χώρα μετά την πιθανή επικράτηση των Κεμαλικών στην εξουσία. Το ενδιαφέρον του για την προστασία των χριστιανικών μειονοτήτων ήταν ελάχιστο.
Τι είδους πληροφόρηση είχαν οι Αμερικανοί αξιωματικοί; Υπήρξαν παρεμβάσεις ή κάποιο βαθμό εμπλοκής στα όσα συνέβαιναν;
Οι Αμερικανοί αξιωματικοί είχαν σχεδόν καθημερινή ενημέρωση για ό,τι συνέβαινε μέσα στην πόλη της Σαμψούντας και στην περιοχή της, από τις επαφές τους με τον Τούρκο δήμαρχο, τον στρατιωτικό διοικητή, τους Αμερικανούς διευθυντές των εταιρειών καπνού, τους επικεφαλής των αμερικανικών φιλανθρωπικών οργανώσεων και άλλους.
Στις αναφορές τους στον ναύαρχο Μαρκ Μπρίστολ με τα ημερολόγια πολέμου –τα οποία του έστελναν τακτικά–, ανέφεραν και τις διαμαρτυρίες που υπέβαλαν στους Τούρκους αξιωματούχους της πόλης για τους εκτοπισμούς αμάχων Ελλήνων, όπως γυναικών, παιδιών και ηλικιωμένων.
Μάλιστα, μία αναφορά τους στον ναύαρχο είχε ως αποτέλεσμα να μην εκτοπισθούν και να αποφύγουν την ταλαιπωρία και τον θάνατο περίπου 12.000 γυναίκες και παιδιά που ήταν κάτοικοι της Σαμψούντας.
Από την έρευνα και την επεξεργασία των στοιχείων επιβεβαιώσατε όσα γνωρίζατε –ή ενδεχομένως υποπτευόσασταν–, ή βρήκατε και άλλες ιστορικές διαστάσεις, ενδεχομένως και πληροφορίες, που ίσως να μην περιμένατε;
Ναι, προέκυψαν πολλά τα οποία δεν γνώριζα, όπως για παράδειγμα ότι οι Κεμαλικοί είχαν υπό ισχυρό έλεγχο ένα πολύ μεγάλο μέρος της περιοχής και της βορειανατολικής Τουρκίας.
Αντιλήφθηκα τη συνεχή παρουσία και τους λόγους παρουσίας των αμερικανικών πλοίων. Την ύπαρξη αμερικανικών εταιρειών καπνού, και φιλανθρωπικών οργανώσεων. Την παροχή πληροφοριών στους Αμερικανούς κυβερνήτες των πλοίων από το προσωπικό των εταιρειών καπνού και των φιλανθρωπικών οργανώσεων σχετικά με τους εκτοπισμούς και τις ωμότητες των Κεμαλικών. Την αυστηρή λογοκρισία των ταχυδρομείων. Τις επαφές και συνομιλίες των Αμερικανών αξιωματικών με τους αντίστοιχους των ελληνικών πολεμικών πλοίων που περιπολούσαν στη Μαύρη Θάλασσα.
Την απαγόρευση απομάκρυνσης των Αμερικανών κατοίκων της Σαμψούντας, με σκοπό να αποτελέσουν ανθρώπινη ασπίδα για να αποτρέψουν ενδεχόμενο βομβαρδισμό της πόλης από το ελληνικό Πολεμικό Ναυτικό.
Και το πιο σημαντικό, τους συνεχείς εκτοπισμούς αμάχων Ελληνίδων, παιδιών και ηλικιωμένων, τους οποίους οι Αμερικανοί περιγράφουν με απίστευτες λεπτομέρειες.
Ποια είναι η νέα οπτική που δίνετε με το έργο σας; Και ποιες πτυχές αυτού που σήμερα αναγνωρίζουμε ως γενοκτονία περιγράφονται;
Ένα από τα πιο σπουδαία στοιχεία που προκύπτουν από τα αρχεία είναι η παραδοχή εκ μέρους του Τούρκου δημάρχου της Σαμψούντας πως οι εντολές για τους εκτοπισμούς προέρχονταν από την Άγκυρα και πως δεν μπορούσε να κάνει κάτι διαφορετικά όταν του ζητούσαν οι Αμερικανοί αξιωματικοί να μην εκτοπίσει αμάχους.
Ένα άλλο στοιχείο που προκύπτει από τις αναφορές των κυβερνητών των πλοίων και του προσωπικού των ανθρωπιστικών οργανώσεων είναι οι δηλώσεις τους ότι οι Τούρκοι είχαν ως πρόθεση και στόχο την εξολόθρευση του ελληνικού πληθυσμού. Τα παραπάνω στοιχειοθετούν το έγκλημα της γενοκτονίας. Δηλαδή, η πρόθεση από την κεντρική εξουσία να εξολοθρεύσει μια μειονότητα και ειδικά αμάχους και εν συνεχεία, η εφαρμογή της στην πράξη είναι στοιχεία που συνιστούν γενοκτονία.
Επειδή τα παραπάνω τεκμηριώνονται από τα Ημερολόγια Πολέμου του Ναυτικού των ΗΠΑ, δεν μπορούν σε καμία περίπτωση να αμφισβητηθούν.
Τέλος, μπορούμε να συμπεραίνουμε πως οι Κεμαλικοί χρησιμοποίησαν τους εκτοπισμούς των αμάχων, δηλαδή τις πορείες θανάτου αντί της άμεσης εξόντωσης, για να διευκόλυναν την άρνηση της γενοκτονίας.
Πόσο σημαντική είναι η εύρεση νέων (ή η αξιολόγηση παλιών) πηγών για την αναγνώριση της γενοκτονίας των χριστιανικών πληθυσμών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τουλάχιστον από τις χώρες που είχαν εμπλοκή σε έναν βαθμό;
Νομίζω πως είναι πολύ σημαντική η εύρεση νέων πηγών και συγκεκριμένα η εύρεση και δημοσίευση των αρχείων αυτών για την απόδειξη του εγκλήματος της γενοκτονίας των Ελλήνων της Μικράς Ασίας, καθώς και για την αναγνώρισή της· σε συνδυασμό, βέβαια, με τις άλλες παλιότερες πηγές και μαρτυρίες που έχουμε. Το γεγονός ότι η Αμερική ήταν ουδέτερη χώρα κατά την περίοδο εκείνη προσδίδει μεγαλύτερη εγκυρότητα στα αρχεία.
Σε τελική ανάλυση, τα αρχεία αυτά αποτελούν ένα τεκμηριωμένο και αναμφισβήτητο κατηγορητήριο κατά της Τουρκίας για το έγκλημα της γενοκτονίας που διέπραξε εναντίον των Ελλήνων της Μικράς Ασίας.
Πώς είναι για κάποιον με τη δική σας οικογενειακή ιστορία να κάνει μία τέτοια έρευνα/μελέτη;
Παρ’ όλη την τραγική εμπειρία της οικογένειάς μου κατά τη διάρκεια εκείνης της περιόδου, το βιβλίο παρουσιάζει τα γεγονότα αμερόληπτα. Διαφορετικά, δεν θα μπορούσε να αποτελέσει ιστορικό βιβλίο. Εξάλλου η γενιά μου δεν έζησε αυτά τα γεγονότα με αποτέλεσμα να τα «βλέπει» από μια χρονική απόσταση και χωρίς διάθεση εκδίκησης ή μίσους.
Απόδειξη της αμεροληψίας μας είναι το γεγονός πως μέσα στο βιβλίο αναφέρουμε περιπτώσεις Τούρκων που ήταν αντίθετοι με τους εκτοπισμούς των Ελλήνων διακινδυνεύοντας έτσι τη δική τους θέση, ακόμη και τη ζωή τους. Επιπλέον, αναφέρουμε και περιπτώσεις βιαιοτήτων από Έλληνες αντάρτες, οι περισσότερες των οποίων όμως συνέβησαν είτε ως άμυνα είτε ως αντίποινα.
Τέτοιου είδους ντοκουμέντα θα μπορούσαν να είναι αδιάψευστες αποδείξεις απέναντι στην τουρκική άρνηση παραδοχής της γενοκτονίας;
Ναι, τα ντοκουμέντα αυτά αποτελούν τεκμηριωμένες και αδιάψευστες αποδείξεις του εγκλήματος της γενοκτονίας απέναντι στην τουρκική άρνηση. Λόγω της σπουδαιότητάς τους, τα Ημερολόγια Πολέμου φυλάσσονται στα Εθνικά Αρχεία των ΗΠΑ.
Για να έχετε μια ιδέα του πόσο σημαντικά είναι, σας γνωστοποιώ ότι σε άλλο χώρο του ιδίου κτηρίου φυλάσσονται και τα πρωτότυπα της Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας, του Συντάγματος και η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων.
Θέλετε να μας μιλήσετε για τον Ρόμπερτ Σενκ και τη δική του συνεισφορά στο βιβλίο;
Η συμμετοχή στη συγγραφή του βιβλίου του δρ Ρόμπερτ Σενκ, ο οποίος απεβίωσε αναπάντεχα τον Ιανουάριο του 2021, ήταν τεράστια και ανεκτίμητη. Οι εμπειρίες του από τα βιβλία που έγραψε και εξέδωσε στο παρελθόν, καθώς και οι γνώσεις του ως πρώην αξιωματικού του Ναυτικού των ΗΠΑ ήταν καθοριστικές για το βιβλίο. Το κενό που άφησε είναι αφάνταστα δυσαναπλήρωτο. Η συνεισφορά του στην προσπάθεια για την προώθηση και αναγνώριση της Γενοκτονίας των Ελλήνων της Μικράς Ασίας ήταν άνευ προηγουμένου για έναν μη Έλληνα. Αιωνία του η μνήμη.
Να σημειωθεί πως το βιβλίο εκδόθηκε στα αγγλικά από το Πανεπιστήμιο της Νέας Ορλεάνης, γεγονός που το καθιστά ακαδημαϊκή έρευνα και μελέτη. Επιπλέον, πριν από την έκδοσή του το χειρόγραφο αξιολογήθηκε από δύο ομότιμους ειδικούς σε γενοκτονίες καθώς και από τους ειδικούς του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών. Πολλά από τα σχόλια που λάβαμε και θεωρήθηκαν σημαντικά ελήφθησαν υπόψη στη διαμόρφωση του τελικού κειμένου του βιβλίου.
Να πω ακόμα ότι μέχρι τώρα έχουν διατεθεί δωρεάν περίπου 130 βιβλία της αγγλικής έκδοσης σε πανεπιστημιακές βιβλιοθήκες στις ΗΠΑ, Ελληνοαμερικανούς και Αμερικανούς πολιτικούς, ελληνοαμερικανικά λόμπι και διάφορα άλλα πρόσωπα. Αυτό έγινε κυρίως με έξοδα των συγγραφέων.
Γεωργία Βορύλλα
