Ως φόρο τιμής στους ξεριζωμένους Ποντίους, καθώς και στην ιστορία και τον πολιτισμό του ποντιακού ελληνισμού χαρακτηρίζει στο pontosnews.gr την εγγραφή του χορού Σέρρα στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς η Αλεξία Ιωαννίδου, η οποία έδωσε όλο της τον εαυτό για την επίτευξη της συγκεκριμένης επιτυχίας.
Η ίδια ζητάει από την Πολιτεία να καταβάλλει προσπάθεια, ώστε να προβληθεί το στοιχείο Σέρρα στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο Άυλης Πολιτισμικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας της UNESCO, πράξη που θα αποτελέσει ένα τεράστιο βήμα προς την περαιτέρω διεθνοποίηση του εγκλήματος της Γενοκτονίας του ποντιακού ελληνισμού και ζητάει τη συστράτευση σε αυτό το στόχο όλων των ποντιακών φορέων.
Η Αλεξία Ιωαννίδου, αφού παραθέτει στο pontosnews.gr τα βήματα που ακολούθησε, προκειμένου να ενταχθεί η Σέρρα στο Ευρετήριο, υπογραμμίζει ότι στην προσπάθειά της αντιμετώπισε σειρά δυσκολιών από πολλές πλευρές, τις οποίες και παραθέτει.
Όπως μας εξηγεί στη συνέντευξη που ακολουθεί, αν και δεν πιστεύει ότι η Σέρρα πρέπει να χορεύεται μόνο από άντρες, σέβεται την παράδοση και υπογραμμίζει ότι είναι όνειρό της να πάει στον Πόντο, κάτι που δε θα επιχειρήσει αυτήν την περίοδο, λόγω των κρατήσεων και των απελάσεων Ποντίων από το τουρκικό καθεστώς.
Κ. Ιωαννίδου, πείτε μας δύο λόγια για το Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ελλάδας.
Το Εθνικό μας Ευρετήριο είναι ένας κατάλογος που αποτελείται από στοιχεία της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς (Α.Π.Κ.) της χώρας μας και στόχο έχει να αποτυπώσει μια έγκυρη και επικαιροποιημένη εικόνα της. Μέσω του Εθνικού Ευρετηρίου Α.Π.Κ. της Ελλάδας δίνεται ο λόγος στους φορείς της Α.Π.Κ. (κοινότητες, ομάδες, ακόμα και μεμονωμένα άτομα), να μοιραστούν τη δική τους πολιτισμική εμπειρία με το εγχώριο και διεθνές κοινό, να εκφράσουν την συλλογική τους ταυτότητα και να προτείνουν ιδέες για τη μελέτη και τη διαφύλαξη της άυλης πολιτιστικής τους κληρονομιάς.
Γιατί πιστεύετε ότι η ένταξη της Σέρρας σε αυτό αποτελεί ιδιαίτερη διάκριση; Θα ανοίξει η ένταξη αυτή το δρόμο, ώστε ο πιο δυναμικός και αξιοθαύμαστος χορός των Ποντίων να περάσει τα όρια των ελληνικών κοινοτήτων ανά τον κόσμο και να γίνει ευρύτερα γνωστός και σε αλλοδαπούς;
Η παλιότερη έγγραφη αναφορά στον χορό Σέρρα με το όνομα «τρεμικτός ή τρομαχτός» εμφανίζεται στο βιβλίο Περί Πόντου και Τραπεζούντος, Ιστορία-Λαογραφία- Γεωγραφία- Στατιστική, του Σάββα Ιωαννίδη, διδασκάλου του Φροντιστηρίου της Τραπεζούντας, σε έκδοση του 1870 στην Κωνσταντινούπολη, πριν 152 χρόνια δηλαδή.
Σύμφωνα με τους αρχαιολόγους κάθε μαρτυρία που μετράει πάνω από 150 χρόνια χαρακτηρίζεται ως αρχαιολογική. Κατ’ αναλογίαν λοιπόν της άυλης αυτής έκφρασης πολιτιστικού αγαθού ο χορός Σέρρα είναι αρχαίος και με αυτήν τη μορφή που χορεύεται σήμερα.
Αν αναλογιστούμε πως «…ως μορφή πυρρίχιου χορού, που προήλθε από διασταυρώσεις μοτίβων αρχαίων πυρρίχιων χορών (ποδισμός-ξιφισμός) και μετασχηματισμένη ως Σέρρα στην παραδοσιακή κοινωνία έφτασε μέχρι τις μέρες μας διατηρώντας τον αρχικό της πυρήνα» σύμφωνα με την ομότιμη καθηγήτρια του ΕΚΠΑ Μαγδαληνή Ζωγράφου, τότε μετράει χιλιάδες χρόνια ιστορίας στα βήματα και στις κινήσεις του.
Έχει την δική του αυταξία, δεν χρειάζεται κανενός είδους «αναγνωρίσεις». Έχει έρθει χρονικά από πολύ μακριά και θα πάει άλλο τόσο και ακόμα περισσότερο μακριά λόγω της αγάπης μας και της ιδιαίτερης ενασχόλησής μας με αυτόν.
Ως φοιτήτρια με αντικείμενο τον πολιτισμό, μού δημιουργήθηκε προσωπικά η ανάγκη να δω το πιο εμβληματικό στοιχείο της δικής μου πολιτιστικής κληρονομιάς ανάμεσα σε άλλα στοιχεία που σέβομαι και θεωρώ εξίσου σημαντικά για την ελληνική μας κληρονομιά όπως η ψαλτική τέχνη και το πολυφωνικό τραγούδι της Ηπείρου.
Δεν ξέρω εάν θα καταφέρει να περάσει τα όρια των ελληνικών κοινοτήτων και να γίνει γνωστός στον κόσμο όπως μου λέτε. Νομίζω ότι το κάνει ήδη σε υποψιασμένο κοινό. Θα το ευχόμουν να γίνει και θεσμικά μέσω της UNESCO, αλλά αυτό είναι θέμα πολιτικό.
Όπως έγραψα και στην εισαγωγή της διατριβής μου εγώ έκανα το χρέος μου, απέδωσα «φόρο τιμής» στους προγόνους μου, στην ιστορία και στον πολιτισμό τους.
Από εδώ και εμπρός θα πρέπει να αναλάβουν δυναμικά οι ποντιακοί φορείς, οι οποίοι και στήριξαν το αίτημα μέσω επιστολών υποστήριξης και να ζητήσουν επιτέλους από την Πολιτεία τα αυτονόητα, «το μερτικό μας». Ο χορός μας ο Πυρρίχιος είναι άμεσα συνδεδεμένος με τη Γενοκτονία, ως πρωτεύον στοιχείο ποντιακής ταυτότητας αποτελεί χαρακτηριστικό μείζονος σημασίας για τη θεραπεία του τραύματος του ξεριζωμού από την πατρίδα των προγόνων μας.
Με την προβολή του στοιχείου Σέρρα στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο Άυλης Πολιτισμικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας (UNESCO) διεθνοποιείται περαιτέρω το έγκλημα της Γενοκτονίας. Το θέμα είναι κατά πόσο η Πολιτεία θα θελήσει να το κάνει αυτό αλλά και κατά πόσο η ποντιακή κοινότητα είναι σε θέση να διεκδικήσει δυναμικά χτυπώντας το χέρι της στο τραπέζι.
Πόσο καιρό αγωνιστήκατε, προκειμένου να επιτευχθεί αυτή η διάκριση για τη σέρρα;
Ήταν μια ιδέα που εμπνεύστηκα κατά τη διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών. Συγκεκριμένα, την Άνοιξη του 2016, στο 1ο έτος της φοίτησής μου στη Σχολή Κοινωνικών Επιστημών του ΕΑΠ, στο τμήμα Διοίκησης Πολιτισμικών Μονάδων.
Μελετώντας για τον υλικό και τον άυλο πολιτισμό, την ανάγκη διάσωσης της πολιτιστικής κληρονομιάς, τις συμβάσεις της UNESCO και διαβάζοντας ειδικότερα για τη σύμβαση της Διαφύλαξης της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς, έκρινα πως με αυτό ήθελα να ασχοληθώ και να το συνδέσω, μάλιστα, με την δική μου πολιτιστική κληρονομιά.
Η διπλωματική μου που είναι και η βάση του Δελτίου για την ένταξη του χορού Σέρρα στους καταλόγους στηρίχθηκε επιστημονικά στις εξής κατηγορίες τεκμηρίων:
- Σε βιβλιογραφία σχετική με την έννοια της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, καθώς και σε βιβλιογραφία που αφορά στην ποντιακή ιστορία, λαογραφία, μουσική και χορευτική παράδοση με εστίαση σε αποσπάσματα που αναφέρονται στο κατεξοχήν αντικείμενο της έρευνας.
- Σε οπτικοακουστικό υλικό με καταγραφές εκτελέσεων από την δεκαετία του ’60.
- Σε ημιδομημένες ηχογραφημένες ή βιντεοσκοπημένες συνεντεύξεις βάσει της ποιοτικής μεθόδου έρευνας, με ανθρώπους που ενδιαφέρθηκαν για τη διάσωση του χορού και δεν περιορίστηκαν στην απλή ιδιότητα του χορευτή ή του μουσικού, αλλά συνέλεξαν στοιχεία για την ιστορία του και διερεύνησαν την ιδιαίτερη σημειολογία του.
Το πιο σημαντικό όμως είναι πως έγινε για πρώτη φορά οπτικοακουστική καταγραφή και των 14 τσακωμάτων (φιγούρων) του Σέρρα κι έμεινε ως παρακαταθήκη στην επόμενη γενιά ερευνητών.
Τον Ιούνιο του ίδιου χρόνου που κατέθεσα στο αποθετήριο τη διατριβή μου (2018) καταθέτω το πρώτο αίτημα στην ΔΙΝΕΠΟΚ, όχι γιατί ήμουν εντελώς έτοιμη –το ήξερα πως απείχα παρασάγγας από την ιδανική του μορφή–, αλλά πιο πολύ για να βολιδοσκοπήσω, να πάρω ανατροφοδότηση για να καταθέσω το δεύτερο δελτίο επικαιροποιημένο, διανθισμένο με καινούριο πληροφοριακό υλικό που προέκυψε από τις νέες συνεντεύξεις. Το πιο βασικό όμως για την επίτευξη το σκοπού ήταν η αναπροσαρμογή της όλης στρατηγικής.
«Διαβάζοντας» πια με πιο έμπειρη ματιά τα δεδομένα και τα ζητούμενα, επενδύοντας πάρα πολύ στην επικοινωνία και στην εξωστρέφεια, κινητοποιώντας όλους σχεδόν τους ποντιακούς φορείς ανά τον κόσμο που ανταποκρίθηκαν με ενθουσιασμό, πλην λίγων εξαιρέσεων και μεσούσης της πανδημίας με τα σκληρά lockdown, καταθέτω το καινούριο Δελτίο στην Διεύθυνση Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Υπουργείου Πολιτισμού την Άνοιξη του 2020. Από τότε μέχρι τον Σεπτέμβριο του 2021 βρισκόμαστε σε συνεχή επικοινωνία με τα στελέχη της υπηρεσίας και μέσω του δημιουργικού μας διαλόγου καταλήγουμε από κοινού στην τελική μορφή που θα έχει το δελτίο και περιμένουμε για την εξέτασή του από την 16μελή εθνική επιστημονική επιτροπή.
Τον Οκτώβρη του 2021 η εθνική επιτροπή συνεδριάζει και αποφασίζει ομοφώνως για την ένταξη του Σέρρα στο Εθνικό Ευρετήριο, απόφαση την οποία προσυπογράφει η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη στις 7 Φεβρουαρίου 2022.
Ποιες είναι οι δυσκολίες που αντιμετωπίσατε σε αυτήν σας την προσπάθεια; Είχατε στήριξη από τον οργανωμένο ποντιακό χώρο αλλά και από μεμονωμένους Ποντίους;
Δυσκολίες δόξα τω Θεώ πολλές… Πρώτα-πρώτα στην ίδια τη συγγραφή της διπλωματικής μου.
Ξέρετε σε κάποιους «ακαδημαϊκούς» κύκλους δεν αρέσει να λες τα πράγματα με το όνομά τους, να είσαι πατριώτης, να ανασύρεις όπως λέει η Μαριάννα Κορομηλά σαν ανατολίτης των λευκών ορέων και των μαύρων θαλασσών «πράγματα ξεχασμένα, άγνωστα, παρωχημένα και ενοχλητικά».
Μετά η καχύποπτη στάση μερικών συλλόγων που ρωτούσαν να μάθουν «ποιος είναι από πίσω» ή που ενώ ήταν γνώστες της διαδικασίας δεν υποστήριξαν εσκεμμένα το αίτημα με την λογική «να ψοφήσει η κατσίκα του γείτονα».
Με ενόχλησε η προσπάθεια καπηλείας της δουλειάς μου από μερικούς κύκλους και η άσχημη συμπεριφορά τους όταν δεν τους έβγαινε τελικά.
Πραγματικά όμως δεν στέκομαι σε αυτά, τα έχω ξεπεράσει. Τα ξεπέρασα την στιγμή που μιλήσαμε με τον κ. Γιάννη Δρίνη, τον υποδιευθυντή της Διεύθυνσης Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, τον πλέον αρμόδιο για τα θέματα της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς στη χώρα μας, ο οποίος μου είπε επί λέξει «κ. Ιωαννίδου θέλω να σας συγχαρώ για τη συστηματική σας δουλειά και να σας ευχαριστήσω για την προσφορά σας στο εθνικό μας απόθεμα».
Εκείνη τη στιγμή μού έφυγε όλη η κούραση και η απογοήτευσή μου. Ενώ βρισκόμουν σε ένα θορυβώδη τόπο, στο γραφείο μου στην Περιφερειακή Ενότητα Κιλκίς και μιλούσαμε μέσω τηλεδιάσκεψης ξαφνικά όλες οι ενοχλητικές παρεμβολές γύρω μου χαμήλωσαν και ακούγονταν μόνο τα λόγια του. Ήταν σαν όλα να έχουν μπει στη θέση τους.
Όσον αφορά την στήριξη από τον οργανωμένο ποντιακό χώρο, σαφώς και είχα στο θέμα της υποστήριξης του αιτήματος στο υπουργείο Πολιτισμού.
Εάν δεν είχα, δεν θα είχαμε αίσια έκβαση. Εκ των ων ουκ άνευ προϋπόθεση για να εγγραφεί ένα στοιχείο στον κατάλογο, είναι αυτό να θεωρείται σημαντικό από την οικεία κοινότητα και να υποστηρίζεται και γραπτώς από τους φορείς της.
Εκτός της υποστήριξης μεγάλων και παγκοσμίων Ποντιακών Ομοσπονδιών αλλά και σημαντικών ιστορικών σωματείων και ιδρυμάτων, τα οποία αναφέρονται ένα-ένα στο Δελτίο που θα δημοσιευθεί τις επόμενες ημέρες στη σελίδα της Διεύθυνσης Πολιτιστικής Κληρονομιάς ayla.culture.gr, στο Δελτίο τέθηκε ως επικεφαλής φορέας η ΠΟΕ, η οποία έχει συστήσει ειδική επιτροπή για θέματα χορών, φεστιβάλ και ενδυμασίας και παρουσιάζει μέσα στο πλαίσιο του φεστιβάλ που διοργανώνεται κάθε χρόνο, τον χορό Σέρρα τονίζοντας την σημασία του ως κορυφαίο στοιχείο της ποντιακής παράδοσης.
Η σέρρα είναι ένας πολεμικός χορός και γι’ αυτό, επισήμως τουλάχιστον, στην ιστορική πατρίδα, χορευόταν μόνο από άντρες. Θεωρείται λάθος το να χορεύεται πλέον και από γυναίκες σε κάποια εκδήλωση; Μια τέτοια εξέλιξη θα αποτελούσε κηλίδα στη διατήρηση της πλουσιότατης παράδοσης του Πόντου;
Όχι, όχι μην το λέτε αυτό. Δεν υπάρχουν κηλίδες στον πολιτισμό.
Η θέση της γυναίκας στην ποντιακή παράδοση είναι προνομιούχα έναντι των άλλων ελληνικών παραδόσεων. Θυμηθείτε το δημοφιλές μας άσμα «Σημέλα λεν την Παναϊά, Σημέλα λεν κι εσένα, α προσκυνώ την Παναϊάν κι έρχουμαι με τ’ εσέναν». Ξέρετε την παραλογή αυτού του τραγουδιού μιας άλλης εθνοτοπικής παράδοσης της χώρας μας; «Μαρία λεν την Παναγιά, Μαρία λέν κι εσένα, μωρή καημένη….». Δεν θέλω να ευλογήσω τα γένια μας, αλλά η κουλτούρα των Ποντίων ήταν και είναι κατά γενική ομολογία προοδευτική.
Ο Σέρρα είναι ο μόνος χορός που δεν χορεύεται από γυναίκες, όλοι οι άλλοι, συμπεριλαμβανομένου και του αγαπημένου μου «Τρομαχτόν», χορεύονται.
Αν γινόταν αυτό στις προηγούμενες δεκαετίες ήταν εξ ανάγκης, επειδή δεν υπήρχαν αγόρια και άντρες στα χορευτικά συγκροτήματα, όμως, σε συνδυασμό με την παρενδυσία δεν ήταν ευχάριστο θέαμα, παρόλο που έχω φίλη από την Νέα Σάντα Κιλκίς που τον χόρευε στην εφηβική της ηλικία. Ούτε πιστεύω πως επειδή είναι πολεμικός χορός, δεν κάνει να χορεύεται από γυναίκες.
Έχουμε πολλά παραδείγματα πολεμιστριών και στην παλιότερη και στη σύγχρονη ιστορίας μας. Εξάλλου εάν ανατρέξουμε στο επίμαχο χωρίο του Ξενοφώντα, Πυρρίχιο στα Κοτύωρα χόρεψε και η σύντροφος του Αρκάδα.
Οι γυναίκες δεν χορεύουν το χορό δημόσια, αλλά από την πολύχρονη έρευνά μου και το επιλεκτικό αισθητικό κριτήριο που έχω αναπτύξει θα έλεγα πως και πολλοί άνδρες από αυτούς που χορεύουν Σέρρα, δεν θα έπρεπε να τον χορεύουν δημόσια.
Ο Σέρρα είναι απαιτητικός χορός. Δεν θέλει ούτε φτιασίδια, ούτε αγριότητες. Είναι ισορροπημένος. Δίνει την αίσθηση του μέτρου, αυτού που εννοούσαν στην κλασική αρχαιότητα.
Δύσκολα θα πεις: αυτό το συγκρότημα χόρεψε ωραία Σέρρα, ακόμα πιο δύσκολα θα πεις: τι ωραία Σέρρα τη μασαιρί ήταν αυτή που είδα! Ξέρετε τι λέω όταν με ρωτάνε για αυτό το θέμα; Ούτε με το «άβατο» του Αγίου Όρους συμφωνώ, αλλά ως παράδοση του δόγματός μας το αποδέχομαι.
Φαντάζομαι ότι έχετε επισκεφθεί τον ιστορικό Πόντο. Τι ήταν εκείνο που σας συγκίνησε περισσότερο; Από ποια μέρη της ιστορικής πατρίδας έλκετε την καταγωγή σας;
Δεν έχω επισκεφτεί ακόμα τον Πόντο, δεν είχα τη δυνατότητα έως τώρα και στην τρέχουσα χρονική συγκυρία δεν θα το επιχειρούσα γιατί δεν θα ήθελα να διακινδυνεύσω κάποια «κράτηση» από τις τουρκικές Αρχές όπως το συνηθίζουν τελευταία.
Τον Πόντο τον έχω μέσα στην καρδιά μου. Τον γνώρισα μέσα από τα βιβλία, την κεμεντζέ και τα τραγούδια που σιγοτραγουδούσε η γιαγιά μου, «έναν άστρον εξέβεν ασήν Ανατολήν […]Σοφίτσα μ’ έξ’ μ’ εβγαίνεις και μη φαίνεσαι, ελέπ΄νε ‘σε τ’ άστρα και μαραίνεσαι».
Θα ήθελα να πάω στην Τραπεζούντα, για να απαντήσω στην Μαριάννα Κορομηλά εάν συμφωνώ πως την βρίσκω μικρότερη από ό,τι την φανταζόμουν και ακόμα, αν βρίσκω τον λόφο του Πος Τεπέ τόσο κοντά στην πόλη, ώστε να νομίζω ότι θα «πέσει» επάνω στο κεφάλι μου. Θα ήθελα να πάω στα μέρη των δύο οικογενειών μου στα χωριά Μερτινίκ και Κιλεπέρτ του Καρς αλλά και στην Αργυρούπολη που ήταν πρωτοπρεσβύτερος ο προπάππους μου, παπα-δάσκαλος πατήρ Θωμάς Σταμπουλίδης που μαρτύρησε στα χέρια των τσετών, όταν τον έριξαν από το άλογό του και τον ξυλοκόπησαν μέχρι τυμπανισμού. Θα ήθελα να ανεβώ στα παρχάρια και να χορέψω με τους εναπομείναντες.
Τέλος θα ήθελα να ανηφορίσω στην Παναγία Σουμελά και να ζήσω ένα από εκείνα τα πανηγύρια της, στα οποία χορευτές διαγωνίζονταν για το ποια ομάδα θα χορέψει καλύτερα τον Σέρρα και θα πάρει το πεντόλιρο.
Πόσο ωραίο θα ήταν να αναβίωναν όλα αυτά! Ελπίζω να μπορέσω να πραγματοποιήσω το όνειρό μου, κι αν δεν μπορέσω όμως θα έχω την ικανοποίηση πως κάτι συνεισέφερα κι εγώ στον πολιτισμό μας!
Ρωμανός Κοντογιαννίδης
