Ο πρώτος Έλληνας ιστορικός που αναφέρει την Τραπεζούντα είναι ο Ξενοφώντας, ο οποίος σημειώνει στην «Κύρου Ανάβασιν» στο Δ’ βιβλίο: «….ήρθαν στην θάλασσα, στην Τραπεζούντα, πόλη ελληνική κατοικούμενη στον Εύξεινο Πόντο, αποικία των Σινωπέων στη χώρα των Κόλχων…». Άγνωστο ωστόσο παραμένει το αν προϋπήρχε κώμη στην περιοχή του κατοπινού άστεως, τους κατοίκους του οποίου οι Σινωπείς εξελλήνισαν ή έδιωξαν από τον τόπο.
Αρχαία και βυζαντινά χρόνια
Από το πέρασμα των Μυρίων κι έπειτα ως την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου και των επιγόνων, ελάχιστα πράγματα ξέρουμε για την ιστορία της πόλης. Το μόνο που μπορεί να ειπωθεί με βεβαιότητα είναι ότι η κυριαρχία του περσικού κράτους σ’ αυτήν ήταν σκιώδης. Πάντως, η πλούσια νομισματοκοπία της περιόδου μαρτυρεί ότι η πόλη ευημερούσε. Στην περίοδο των Μιθριδατιδών, η Τραπεζούντα ήταν πόλη ελεύθερη, σύμμαχος των Ρωμαίων.
Αργότερα, έπειτα από την ήττα του Μιθριδάτη ΣΤ’, με τη νέα διοικητική διαίρεση που επέβαλαν οι Ρωμαίοι στην περιοχή, η πόλη αποτέλεσε μέρος του βασιλείου του Πολέμωνα. Όταν οι Ρωμαίοι επεκτείναν την ισχύ τους ως την Αρμενία και την περιοχή του άνω ρου του Ευφράτη, η Τραπεζούντα εξαιτίας της θέσης της ευημερεί περισσότερο.
Στα χρόνια του Ιουστινιανού παύει, ίσως λόγω των πολέμων εναντίον των Περσών που διεξήγαγε, να είναι πρωτεύουσα του Πόντου η Νεοκαισάρεια και τη θέση της παίρνει η Τραπεζούντα. Παράλληλα, ενισχύονται οι οχυρώσεις της, ιδρύονται καινούργιοι ναοί και η πόλη διακοσμείται με νέα κτίρια. Τον 8ο αιώνα, όταν το βυζαντινό κράτος διαιρείται σε θέματα, η Τραπεζούντα γίνεται πρωτεύουσα του θέματος Χαλδίας.
Το 1204, μετά την Δ’ σταυροφορία και την κατάληψη της Βασιλεύουσας, ο διοικητής της Τραπεζούντας Νικηφόρος Παλαιολόγος την παραδίδει στον Αλέξιο Κομνηνό, εγγονό του Ανδρόνικου Κομνηνού, που ιδρύει μαζί με τον αδελφό του, Δαυίδ, την αυτοκρατορία της Τραπεζούντας , η οποία διαρκεί ως το 1461. Στην εποχή των Μεγάλων Κομνηνών, η Τραπεζούντα αναδεικνύεται πρώτη πόλη της Ανατολής. Έτσι, Μασσαλιώτες, Γενουάτες και Βενετοί εγκαθίστανται στην περιοχή της ιδρύοντας εμπορικά πρακτορεία.
Τα χρόνια μετά την άλωση
Το 1458, πέντε χρόνια μετά την άλωση της Πόλης, ο Μωάμεθ Β’ προσπαθεί να την καταλάβει. Η πολιορκία επαναλαμβάνεται τον Ιούλιο του 1461 κι ο τελευταίος αυτοκράτορας Δαυίδ παραδίνει την πόλη στους Τούρκους. Σχεδόν αμέσως μετά, πολλοί κάτοικοι οδηγούνται στην Κωνσταντινούπολη για να πυκνώσουν τον πληθυσμό της, 800 νέοι γίνονται με τη βία γενίτσαροι, ενώ πολλοί Τραπεζούντιοι καταφεύγουν στην Ιβηρία και στο εσωτερικό ορεινό του Πόντου.
Παράλληλα ναοί μετατρέπονται σε τζαμιά, τα ανάκτορα των Κομνηνών γίνονται η κατοικία του Τούρκου διοικητή και οι εναπομείναντες κάτοικοι μεταφέρονται για εγκατάσταση σε μικρή απόσταση έξω από την πόλη, στο χώρο της Αγίας Σοφίας, ενώ ταυτόχρονα απαγορεύεται να πλησιάζουν τα τείχη.
Το 1665, όχλος φανατισμένος μουσουλμάνων λεηλατεί την εκκλησία του Αγίου Φιλίππου, που ήταν ο Μητροπολιτικός ναός της πόλης, καθώς και τις κτηριακές εγκαταστάσεις που τον περιέβαλλαν.
Ταυτόχρονα, διατάζονται οι Έλληνες της συνοικίας να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους και ο ναός μετατρέπεται σε τζαμί. Ο μητροπολίτης, που από θαύμα διασώθηκε, κατέφυγε στη μονή του Αγίου Γρηγορίου Νύσσης, που έγινε κι ο νέος μητροπολιτικός ναός. Οι κάτοικοι της συνοικίας του Αγίου Φιλίππου κατέφυγαν στην περιοχή της Τόνγιας, αρχαία Θοανία, όπου αργότερα εξισλαμίστηκαν με τη βία. Επίσης, την ίδια εποχή εγκαταλείπουν την Τραπεζούντα πολλές αρχοντικές οικογένειες, όπως Μουρούζηδες, Ρίζοι, Υψηλάντες κι εγκαθίστανται στην Πόλη.
Oικονομική και πολιτιστική ακμή
Ο 19ος αιώνας υπήρξε περίοδος ακμής για την Τραπεζούντα, ιδιαίτερα μετά την έκδοση του Χάτι Χουμαγιούν (1856). Είναι η περίοδος που οι Έλληνες της Τραπεζούντας επιδόθηκαν στο εμπόριο με όλες τις παρευξείνιες χώρες, αποκτώντας σταδιακά αξιόλογη οικονομική δύναμη, Από τις τέσσερις τράπεζες που λειτουργούσαν στην Τραπεζούντα, εκτός από την οθωμανική, οι άλλες ήταν αμιγώς ελληνικές, όπως του Καπαγιαννίδη, του Φωστηρόπουλου, του Θεοφύλακτου.
Οι πραναφερθέντες επιχειρηματίες, εκτός από οικονομική ανέπτυξαν και έντονη κοινωνική και φιλανθρωπική δράση. Την περίοδο αυτή ιδρύονται αθλητικοί, πολιτιστικοί, φιλανθρωπικοί σύλλογοι, θεατρικές ομάδες, ενώ κυκλοφορούν δεκάδες έντυπα κι εφημερίδες. Παράλληλα οικοδομούνται περίλαμπρα κτήρια, όπως το επιβλητικό Φροντιστήριο Τραπεζούντος.
Τον Α’ παγκόσμιο πόλεμο, τον Απρίλιο του 1916, η πόλη καταλαμβάνεται από τον ρωσικό στρατό. Η ρωσική κατοχή διαρκεί ως το Φεβρουάριο του 1918, οπότε η Ρωσία ανακαλεί τα στρατεύματά της από τα εδάφη της Τουρκίας. Μερικά χρόνια αργότερα ακολουθεί ο ξεριζωμός και η Ανταλλαγή. Και έτσι κλείνει η αυλαία της παρουσίας του ελληνικού στοιχείου στην περιοχή. Μιας παρουσίας που διήρκησε 3.000 χρόνια.
Η σύγχρονη Trabzon
Σήμερα η Τραπεζούντα μπορεί να χαρακτηριστεί πόλη-μνημείο, μιας και τόσο τα βυζαντινά, όσο και τα νεωτέρων χρόνων, αξιοθέατά της είναι πολλά.
Ο επισκέπτης περπατώντας πάνω στην πετρόστρωτη γέφυρα του μεσοτειχίου και θαυμάζοντας στο βάθος την ακρόπολη, που βρισκόταν το παλάτι και κατά μήκος τα τείχη των Κομνηνών έχει την αίσθηση ότι βρίσκεται στα χρόνια του βυζαντινού κλέους της πόλης. Τα περισσότερα καταστήματα της πόλης βρίσκονται στο ονομαστό Ουζούν σοκάκ, δηλαδή μακρύς δρόμος. Εκεί βρίσκονται και οι τράπεζες Καπαγιαννίδη, που σήμερα είναι κατάστημα ρούχων και Φωστηρόπουλου, όπου στεγάζει το κεντρικό ταχυδρομείο της πόλης.
Παρακείμενα στη θάλασσα υπάρχει η περιοχή Molos, όπου είναι η κεντρική αγορά τροφίμων της πόλης και παραπάνω το Bedesten, όπου βρίσκονται τα μαγαζιά που πωλούν μπακίρια.
Στο κέντρο της πόλης (πλατεία Μεϊτάν), ο επισκέπτης μπορεί να πιει τσάι στις πολλές τσαγερί που υπάρχουν, αλλά και να κινηθεί σε όλες τις συνοικίες της Τραπεζούντας, μιας κι εκεί βρίσκεται η αφετηρία των συγκοινωνιακών μέσων, κυρίως dolmus (μικρά λεωφορεία) της πόλης. Κοντά στο Μεϊτάν βρίσκεται και ο καθολικός ναός της Σάντα Μαρία, ο μοναδικός εν λειτουργία χριστιανικός ναός της πόλης.
Ευθεία κάτω στην περιοχή Κανίτα βρίσκεται ο βυζαντινός πύργος Λεοντόκαστρο. Τόσο μέσα στην πόλη της Τραπεζούντας, όσο και έξω από τα ανατολικά τείχη, σώζονται πολλά παλιά ελληνικά αρχοντικά.
Επίσης, αξιόλογα είναι τα σπίτια της συνοικίας orta hisar/μεσαίο τείχος, που τα διακρίνει ιδιαίτερη αρχιτεκτονική.
Την απίστευτη, όμως, ομορφιά της Τραπεζούντας ο επισκέπτης μπορεί να τη θαυμάσει από το Μίθριο όρος, που σήμερα αποκαλείται Boztepe, που σημαίνει γκρίζος λόφος.
Ακριβώς πάνω από τη Μονή της Θεοσκεπάστου, κάτω από την σκέπη της οποίας βρισκόταν η Τραπεζούντα, ο επισκέπτης θαυμάζει την βασιλίδα των πόλεων της Ανατολής, την Τραπεζούντα, που δροσίζεται αιώνες τώρα από τα γαλανά νερά της Ευξείνιας θάλασσας.
Θωμαΐς Κιζιρίδου
