Ιστορικό Αρχείο Προσφυγικού Ελληνισμού: 2.500 προφορικές μαρτυρίες προσφύγων πρώτης και δεύτερης γενιάς αποκαλύπτουν τις τραγικές μνήμες των Ελλήνων της Ανατολής (photos)

Η διάσωση, η διατήρηση και η διάδοση της ιστορίας των προσφύγων, καθώς και η ανάδειξη της ιστορικής ταυτότητας του προσφυγικού ελληνισμού στο σύνολό του, αποτελούν σκοπούς του Ιστορικού Αρχείου Προσφυγικού Ελληνισμού (ΙΑΠΕ) το οποίο λειτουργεί από το 1994 ως Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου του Δήμου Καλαμαριάς.

Όπως αναφέρει στο pontosnews.gr ο πρόεδρος του ΙΑΠΕ και ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ Ανανίας Τσιραμπίδης, αντικείμενο ενδιαφέροντος είναι κυρίως το μεγάλο προσφυγικό ρεύμα της Μικρασιατικής Καταστροφής (1922) και της Ανταλλαγής (1923-24), από τον Πόντο, τη Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη.

Επίσης, οι ερευνητικές προσπάθειες περιλαμβάνουν τον ελληνισμό της Ανατολικής Ρωμυλίας, καθώς και αυτόν της Κωνσταντινούπολης, Ίμβρου και Τενέδου που εξαιρέθηκαν με τη Συνθήκη της Λοζάνης. Ακόμη, περιλαμβάνει τους Ελληνοκύπριους οι οποίοι μετά την τουρκική εισβολή του 1974 και κατοχή του 37% της Κύπρου αναγκάστηκαν να γίνουν πρόσφυγες στην ίδια τους τη χώρα.

Τέλος, περιλαμβάνει τους Έλληνες μετανάστες και ομογενείς στην Ευρώπη, την Αμερική και την Αυστραλία, καθώς και τους ελληνικής καταγωγής πληθυσμούς από τις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης και της Αλβανίας που εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα τις δεκαετίες του 1990 και 2000.

Χιλιάδες προφορικές μαρτυρίες και εκατοντάδες αρχεία

Ένα σημαντικότατο έργο έχει επιτελέσει το ΙΑΠΕ στα χρόνια λειτουργίας του, βάζοντας θεμέλιο λίθο ώστε να διατηρηθούν και να περάσουν στις επόμενες γενιές οι φρικαλεότητες των Νεότουρκων και των Κεμαλιστών με τις οποίες βρέθηκαν αντιμέτωποι οι πρόσφυγες πρώτης γενιάς κατά τα τραγικά χρόνια της Γενοκτονίας και του ξεριζωμού.

Ίσως η σημαντικότερη προσφορά του είναι ότι διαθέτει 2.500 προφορικές μαρτυρίες Ελλήνων προσφύγων πρώτης και δεύτερης γενιάς, οι οποίοι περιγράφουν με μελανά χρώματα και διατηρούν «ζωντανά» τα τραγικά γεγονότα.

Παράλληλα –και σύμφωνα με τον Ανανία Τσιραμπίδη– στο έργο που έχει επιτελέσει το ΙΑΠΕ μέχρι σήμερα περιλαμβάνονται:

• 90 Συλλογές Δημόσιων Αρχείων σε πρωτότυπη μορφή ή σε αντίγραφο (π.χ. Διοικητικών Υπηρεσιών, Διπλωματικών Υπηρεσιών, Εκπαιδευτικά/Σχολικά, Εκκλησιαστικά κ.ά).
• 800 Συλλογές Ιδιωτικών Αρχείων όπως: αιτήσεις, δηλώσεις, αποδείξεις, βεβαιώσεις, ληξιαρχικές πράξεις, έγγραφα αγοροπωλησιών, εκκαθάρισης περιουσιών, συμμετοχής σε σωματεία, παραχώρησης δανείου ή οικοπέδου, μισθοδοσίας, έγγραφα επιχειρήσεων, πιστοποιητικά (γάμου, βάπτισης, θανάτου, εργασίας, κ.λπ.), προσφυγικά βιβλιάρια, διαβατήρια, προικοσύμφωνα, διαθήκες, προσωπική, εμπορική ή υπηρεσιακή αλληλογραφία, ημερολόγια, μαθητικά τετράδια, δελτία τροφίμων, λαχεία, εισιτήρια, κουπόνια, ιατρικά έγγραφα, συμβόλαια, τίτλοι ιδιοκτησίας, οθωμανικά έγγραφα, σχέδια και αυτοσχέδιοι χάρτες, καταστατικά, χειρόγραφα, ομιλίες, απομνημονεύματα, ποιήματα, κ.ά.
• 350 καρτ ποστάλ με απόψεις πόλεων και χωριών της Μικράς Ασίας, του Πόντου, της Ανατολικής Θράκης και της Μικρασιατικής Εκστρατείας.

• Αρχείο παλαιών εφημερίδων και δημοσιευμάτων της περιόδου 1910-1946.
• 70 χάρτες της Γεωγραφικής και Χαρτογραφικής Υπηρεσίας Στρατού, του Γ΄ Σώματος Στρατού, της Εποικιστικής Υπηρεσίας, καθώς και αυτοσχέδιους, χειρόγραφους χάρτες ιδιωτών.

Η βιβλιοθήκη του ΙΑΠΕ λειτουργεί ως αναγνωστήριο και όχι ως δανειστικό τμήμα. Αριθμεί 4.300 τίτλους βιβλίων, στα οποία οι ερευνητές έχουν πρόσβαση και άδεια μερικής φωτοτύπησης. Η καταλογογράφηση ολοκληρώνεται την άνοιξη του 2022, οπότε τα τεκμήρια θα είναι διαθέσιμα ακόμη και εξ αποστάσεως (εδώ ο σύνδεσμος).

«Το ΙΑΠΕ έχει εκδώσει μέχρι σήμερα 10 βιβλία ή πρακτικά συνεδρίων, τα οποία διατίθενται προς πώληση. Την περίοδο αυτή ετοιμάζει ένα πολυτελές βιβλίο-λεύκωμα για την Καλαμαριά, από τη δημιουργία της μέχρι σήμερα, στα ελληνικά και αγγλικά, περίπου 150 σελίδων. Θα γίνει παρουσίασή του τον Μάρτιο του 2022» τονίζει στο pontosnews.gr ο Ανανίας Τσιραμπίδης.

Ερευνητικά προγράμματα

Ιδιαιτέρως σημαντική δραστηριότητα του ΙΑΠΕ είναι και η εκπόνηση ερευνητικών προγραμμάτων. Υλοποιείται από το επιστημονικό προσωπικό του και αποσκοπεί στη συγκέντρωση αρχειακού και φωτογραφικού υλικού, καθώς και στην καταγραφή των προσωπικών βιωμάτων των Ελλήνων προσφύγων.

«To ΙΑΠΕ διατηρεί συνεχή συνεργασία με την Έδρα Ποντιακών Σπουδών του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ σε ερευνητικά προγράμματα, καθώς και στην πραγματοποίηση πρακτικής άσκησης των φοιτητών» εξηγεί ο πρόεδρος του Ιστορικού Αρχείου.

Ακόμα, οργανώνει προγράμματα εθελοντικής εργασίας και προσκαλεί σε συμμετοχή φοιτητές και απόφοιτους πολλών πανεπιστημιακών τμημάτων, όπως: Ιστορίας-Αρχαιολογίας, Κοινωνικής Ανθρωπολογίας – Εθνολογίας, Φιλολογίας, Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης και Δημοσιογραφίας, Βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών, Αρχειονομίας και ΤΕΙ Βιβλιοθηκονομίας και Αρχειονομίας,

Παράλληλα, με σκοπό την ευαισθητοποίηση, ενημέρωση και κινητοποίηση των μαθητών πάνω σε θέματα που αφορούν την ιστορία, αλλά και την καθημερινή ζωή των Ελλήνων προσφύγων, διοργανώνει εκπαιδευτικά προγράμματα που απευθύνονται σε μαθητές της Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης.

«Μέχρι σήμερα έχει υλοποιήσει πέντε μαθητικά προγράμματα και δύο πανελλήνιους λογοτεχνικούς διαγωνισμούς» λέει ο πρόεδρος.

Το Ιστορικό Αρχείο Προσφυγικού Ελληνισμού έχει πραγματοποιήσει ακόμα δεκάδες άλλες εκδηλώσεις, όπως δύο διεθνή συνέδρια, 22 παρουσιάσεις βιβλίων, διαλέξεις, εκδηλώσεις ευαρέσκειας, αλλά και μνήμης, όπως την τοποθέτηση και τα αποκαλυπτήρια της στήλης μνήμης του εβραϊκού συνοικισμού Κάμπελ στη διασταύρωση Εθνικής Αντιστάσεως και Αριστείδου στο Βότση.

Παράλληλα, πρόσφατα η ιστοσελίδα του έχει αναβαθμιστεί, έχει γίνει προσβάσιμη σε ΑμΕΑ και έχει μεταφραστεί στα αγγλικά για να είναι προσπελάσιμη και από κάθε αγγλόφωνο.

Μνημείο για τον Ναύαρχο Βότση

Σύμφωνα με τον Ανανία Τσιραμπίδη, στις 16 Οκτωβρίου θα γίνουν τα αποκαλυπτήρια του μνημείου του Ναυάρχου Βότση στον ομώνυμο συνοικισμό του Δήμου Καλαμαριάς, σε διαμορφωμένο πάρκο στη συμβολή των οδών Μεγάλου Αλεξάνδρου και Ανατολικής Θράκης.

«Προσπαθούμε να φέρουμε για την ημέρα εκείνη στη Θεσσαλονίκη από την Ύδρα την πρόεδρο του Μουσείου Ναυάρχου Βότση. Η Ύδρα είναι τόπος καταγωγής του ναυάρχου. Παράλληλα, θέλουμε να έρθει ο δήμαρχος Αλοννήσου, ή έστω κάποιος εκπρόσωπός του, διότι στο νησί υπάρχει οικισμός με το όνομα Ναύαρχος Βότσης. Με τα αποκαλυπτήρια του συγκεκριμένου μνημείου θα γίνει πραγματικότητα ένα προσωπικό όνειρο» αναφέρει.

Ο Σύλλογος Φίλων ΙΑΠΕ και οι ελλείψεις

Το 1997 ιδρύθηκε ο Σύλλογος Φίλων ΙΑΠΕ. Έχει ως βασικό στόχο του τη συγκέντρωση και διάσωση τεκμηρίων που συνθέτουν τις ιστορικές μαρτυρίες και τις μνήμες των Ελλήνων που εκδιώχθηκαν βίαια από τις πατρογονικές τους εστίες. Ο σύλλογος φιλοξενείται στο ισόγειο του ΙΑΠΕ.

«Αν και στο οργανόγραμμα προβλέπεται θέση αρχειονόμου, τις υπηρεσίες αυτές προσφέρει περιοδικά έκτακτη υπάλληλος. Ζητούμε κάθε χρόνο τη πλήρωση της θέσης και ελπίζουμε κάποια στιγμή στην οριστική λύση. Επίσης, επειδή το συνολικό μας έργο αγγίζει πολλά θέματα ιστορίας, υπάρχουν περίοδοι που “πνιγόμαστε”. Ευτυχώς που συνεργαζόμαστε με πανεπιστημιακά τμήματα και κάθε χρόνο πολλοί φοιτητές, στο πλαίσιο της πρακτικής άσκησης, μας βοηθούν σημαντικά. Πολύ ουσιαστική είναι η συνεργασία που διατηρούμε στον τομέα αυτό με την Έδρα Ποντιακών Σπουδών.

»Παράλληλα θέλω να σημειώσω ότι η πανδημία πήγε πολύ πίσω πολλές από τις δράσεις μας. Όπως, για παράδειγμα, κάποια εκδήλωση για τον εορτασμό των 200 χρόνων από την επανάσταση του 1821. Όμως, να είστε βέβαιοι πως θα πραγματοποιήσουμε πολλές άλλες στο κοντινό μέλλον. Προσωπικά πιστεύω ότι η λειτουργία του ΙΑΠΕ μπορεί να γίνει αποτελεσματικότερη, ουσιαστικότερη και περισσότερο ευέλικτη αν το Αρχείο ενταχθεί στη διοικητική δομή του δήμου, δηλαδή στην Αντιδημαρχία Παιδείας, Πολιτισμού, Αθλητισμού και Νεολαίας» υποστηρίζει ο Ανανίας Τσιραμπίδης.

Δράσεις για την ημέρα μνήμης της Μικρασιατικής Καταστροφής

Του χρόνου συμπληρώνονται 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή και δεν είναι δυνατόν η προσφυγομάνα Καλαμαριά –και κατά συνέπεια το ΙΑΠΕ– να μην παρουσιάσει κάποιο αξιόλογο έργο.

Ο δήμαρχος Καλαμαριάς Γιάννης Δαρδαμανέλης, προσφυγικής καταγωγής, ήδη δημιούργησε 9μελή ομάδα εργασίας με επικεφαλής τον ίδιο, η οποία θα συντονίζει όλα τα έργα και τις εκδηλώσεις που θα γίνουν στο δήμο το 2022. Ο σχεδιασμός περιλαμβάνει:

• Έκδοση ημερολογίου τοίχου για το 2022 με περιεχόμενο σχετικό με τη Μικρασιατική Καταστροφή. Η επιλογή των φωτογραφιών και του κειμένου έχει ολοκληρωθεί. Θα είναι έτοιμο τέλη Νοεμβρίου 2021.
• Παραδοσιακά τραγούδια και χοροί από προσφυγικά σωματεία της Καλαμαριάς. Η εκδήλωση θα γίνει στην πλαζ Αρετσούς, στον ειδικά διαμορφωμένο χώρο.
• Πραγματοποίηση της εκδήλωσης «Παραδοσιακές Γεύσεις» με τα προσφυγικά και άλλα σωματεία της Καλαμαριάς στην πλαζ της Αρετσούς το καλοκαίρι του 2022.
• Έκθεση φωτογραφίας και άλλων εντύπων με αποκλειστική ευθύνη του Μουσείου Φωτογραφίας «Χρήστος Καλεμκερής». Η έκθεση θα διαρκέσει όλο τον Σεπτέμβριο του 2022.
• Αναπαράσταση της άφιξης και αποβίβασης των προσφύγων στην πλαζ της Αρετσούς. Έχουν κατατεθεί κάποιες προτάσεις για τη δημιουργία ταινίας με επαγγελματίες ηθοποιούς και κομπάρσους. Θα γίνει αξιολόγηση και θα αποφασίσει η ομάδα εργασίας. Η εκδήλωση προγραμματίζεται για τον Σεπτέμβριο του 2022.

• Πρόσκληση σε απογόνους εκπροσώπων ξένων χωρών που βοήθησαν τους Έλληνες πρόσφυγες, και για το λόγο αυτό υπάρχει επικοινωνία με τα προξενεία στη Θεσσαλονίκη. Τέτοιοι φιλέλληνες ήταν οι: ο Αμερικανός πάστορας Έισα Τζένινγκς, ο Κύπριος ή Δανός διερμηνέας του Άγγλου αξιωματικού Πατουρέλ στην Αρετσού της Προποντίδας, ο Αυστραλός ύπατος αρμοστής Τζορτζ Τρελόαρ, ο Αμερικανός πρόξενος στη Σμύρνη Τζορτζ Χόρτον, της διευθύντριας στην Αμερικανική Υπηρεσία Νοσοκομείων Γυναικών Έσθερ Λόβτζοϊ, του Σκοτζέζου γιατρού στον προσφυγικό καταυλισμό του Χαρμάνκιοϊ Ντόναλντ Κλαρκ, κ.ά. Η εκδήλωση θα γίνει τον Οκτώβριο του 2022.
• Τριήμερο διεθνές συνέδριο με διοργανωτές τη Μητρόπολη Νέας Κρήνης και Καλαμαριάς, την Αντιδημαρχία Παιδείας και Πολιτισμού Δήμου Καλαμαριάς, το Ιστορικό Αρχείο Προσφυγικού Ελληνισμού, το Μουσείο Φωτογραφίας «Χρήστος Καλεμκερής», την Ένωση Ποντίων Καλαμαριάς, το Σύλλογο Προσφύγων Μικρασιατών Καλαμαριάς και την Έδρα Ποντιακών Σπουδών ΑΠΘ. Έχει ήδη συγκροτηθεί Οργανωτική και Επιστημονική Επιτροπή και ορίστηκε η θεματολογία αυτού. Θα γίνει τον Οκτώβριο του 2022 στο Δημοτικό Θέατρο Μελίνα Μερκούρη.

 Επίσης, σχεδιάζεται η τοποθέτηση στήλης μνήμης για τα Απολυμαντήρια Καλαμαριάς, σε περίοπτη θέση.

«Για την ανάδειξη της Καλαμαριάς ως τόπο ιστορικής μνήμης θέλουμε να γίνουν πολλά, όμως, ούτε χρήματα ούτε μελέτες υπάρχουν ακόμη. Δυστυχώς, στην πατρίδα μας ακόμη και τα μικρά έργα χρειάζονται χρόνο πολύ για να υλοποιηθούν.  Υπάρχουν μόνον προτάσεις και ιδέες. Κι εγώ ο ίδιος κατέθεσα τέτοιες στις δύο συσκέψεις που συγκάλεσε πέρυσι ο τότε υφυπουργός Μακεδονίας-Θράκης Θόδωρος Καράογλου.

»Όμως, θέλουμε να αναδείξουμε τα απολυμαντήρια ως τοπόσημο της Καλαμαριάς, να γίνει στην ακτή μια σμικρογραφία του νησιού Έλις (Ellis Island). Δυστυχώς, ο χώρος των απολυμαντηρίων δεν ανήκει στο Δήμο Καλαμαριάς και αυτά που πρέπει να γίνουν είναι πολλά. Η ΕΤΑΔ αναβάλλει διαρκώς οποιαδήποτε απόφασή της.

»Χρέος του ΙΑΠΕ αλλά και άλλων φορέων και προσφυγικών σωματείων είναι να διατηρούμε διαρκώς στην επικαιρότητα το θέμα, μέχρι να πετύχουμε το στόχο μας. Εκτιμώ πως αν η ΕΤΑΔ μάς παραχωρήσει ικανοποιητική έκταση στην ακτή, στο ύψος του θερινού κινηματογράφου “Αύρα”, πολύ γρήγορα θα εξασφαλισθεί η χρηματοδότηση της μελέτης και της εκτέλεσης των αναγκαίων έργων», λέει ο Ανανίας Τσιραμπίδης.

Στόχοι του ΙΑΠΕ

Τέλος, σύμφωνα με τον πρόεδρο του Ιστορικού Αρχείου Προσφυγικού Ελληνισμού, οι  στόχοι για τα επόμενα χρόνια είναι οι εξής:

• Ολοκλήρωση της καταλογογράφησης των βιβλίων, της ψηφιοποίησης και της αποδελτίωσης του υπόλοιπου υλικού του Αρχείου.
• Ετοιμασία 48σέλιδου ένθετου του ΙΑΠΕ με το συνολικό έργο του και κυκλοφορία του με κυριακάτικη εφημερίδα για αύξηση της επισκεψιμότητας και αναγνωρισιμότητάς του.
• Καθιέρωση μόνιμου μαθητικού διαγωνισμού ανά διετία.
• Πραγματοποίηση πανελλήνιου η διεθνούς συνεδρίου ανά τετραετία με διαφορετική θεματολογία.
• Στενότερη συνεργασία με τα δημοτικά, γυμνάσια και λύκεια της Καλαμαριάς.
• Διαμόρφωση της αίθουσας εκδηλώσεων και ως μουσειακού εκθεσιακού χώρου.

Το Ιστορικό Αρχείο και η βιβλιοθήκη βρίσκονται στην Καλαμαριά, στην οδό Ανδρέα Παπανδρέου 29α. Είναι ανοιχτά για το κοινό από τις 9:00 έως τις 14:00

Ρωμανός Κοντογιαννίδης