Από την πρώτη στιγμή της ανακοίνωσης του θανάτου του παγκόσμιας φήμης μαέστρου Μίκη Θεοδωράκη, στις 2 Σεπτεμβρίου 2021, στα ρωσικά μέσα ενημέρωσης εμφανίστηκαν τίτλοι ειδήσεων γεμάτοι θλίψη για το χαμό ενός οικείου για το ρωσόφωνο κόσμο ανθρώπου. Σε όλους τους τίτλους με διαφορετικό τρόπο αναφερόταν ο μεγάλος μαέστρος και συνθέτης του πιο αναγνωρισμένου διεθνώς ελληνικού ρυθμού με τον τίτλο Συρτάκι.
Από το 1964, που για πρώτη φορά στις οθόνες βγήκε η ταινία, γνωστή στην τότε Σοβιετική Ένωση με την ονομασία Γκρεκ Ζόρμπα (Έλληνας Ζορμπάς) ο χορός αυτός έγινε ένα από τα σύμβολα της Ελλάδας.
Η σχέση του Μίκη Θεοδωράκη με το σοβιετικό κοινό ήταν πολύ στενή. Ωστόσο ο μεγάλος συνθέτης δεν παρέλειψε να γνωρίσει από κοντά και το ελληνικό κοινό της Σοβιετικής Ένωσης.
Ο Ιωάννης Κεσίσογλου (Κεσίσοφ) στο βιβλίο του στη ρωσική γλώσσα Ο δικός μας Οδυσσέας για τον γνωστό μαέστρο της ΕΣΣΔ, της Ρωσίας και της Γεωργίας ελληνικής ποντιακής καταγωγής Οδυσσέα Δημητριάδη αναφέρει τις ιστορίες που τον έφερναν κατά καιρούς κοντά στον Μίκη Θεοδωράκη. Και οι δύο σπουδαίοι Έλληνες έφυγαν από τη ζωή σε μεγάλη ηλικία. Ο Οδυσσέας Δημητριάδης στην ηλικία των 97 ετών το 2005 και ο Μίκης Θεοδωράκης στην ηλικία 96 ετών, το 2021.
Ο Ιωάννης Κεσίσογλου (Κεσίσοφ) ήταν για μεγάλο χρονικό διάστημα βουλευτής στη Βουλή της Αυτόνομης Δημοκρατία της Αντζαρίας με πρωτεύουσα το Μπατούμι (Βατούμ), την ιδιαίτερη πατρίδα του Οδυσσέα Δημητριάδη. Γνώριζε καλά τον μαέστρο και μέσα από το βιβλίο του μας ανοίγει πολλές πτυχές από την βιογραφία του.
Οδυσσέας Δημητριάδης και Μίκης Θεοδωράκης
Ο Οδυσσέας Δημητριάδης ήξερε για τον Μίκη Θεοδωράκη από τη δεκαετία του 1950. Όμως η πρώτη συνάντηση έγινε κατά τη διάρκεια της επίσκεψής του στη Μόσχα, το 1966. Οι δυο μουσικοί διεθνής εμβέλειας συζητούσαν με τις ώρες. Ο Οδυσσέας Δημητριάδης ήταν ήδη μαέστρος στο Μεγάλο θέατρο της Μόσχας «Μπολσόι τέατρ». Η επιτυχία του Μίκη Θεοδωράκη και της Μαρίας Φαραντούρη ήταν μεγάλη στη Μόσχα, τη Γεωργία και το Ουζμπεκιστάν, περιοχές με μεγάλες ελληνικές κοινότητες. Το 1967 ο Μίκης Θεοδωράκης έπρεπε να ξαναέρθει στη Μόσχα, όμως η επίσκεψή του αναβλήθηκε επ’ αόριστον λόγω της πολιτικής κατάστασης στην Ελλάδα.
Όπως έλεγε ο μεγάλος μαέστρος της Σοβιετικής Ένωσης, ο ίδιος δεν επιθυμούσε για πολλούς λόγους να μιλάει για πολιτικά ζητήματα, αλλά όμως μια φορά μίλησε με όλη του την ψυχή.
Από το Κόμμα, τού ζήτησαν να μιλήσει στην τηλεόραση για τη χούντα στην Ελλάδα και τη φυλάκιση του Θεοδωράκη. Ο Οδυσσέας Δημητριάδης μίλησε τότε με σκληρά λόγια για τη χούντα και υπέρ του φίλου του και μεγάλου αγωνιστή.
Εκείνες τις μέρες ο Οδυσσέας Δημητριάδης έδινε συναυλίες με έργα του μεγάλου Έλληνα συνθέτη. Τα τραγούδια ερμήνευαν οι τραγουδιστές ελληνικής καταγωγής Γιάννης Τσελεπίδης και Ζοζεφίνα Μπουμπουρίδη.
Στο βιβλίο του ο Ιωάννης Κεσίσογλου αναφέρει ένα περιστατικό που του εκμυστηρεύτηκε κάποια στιγμή ο Οδυσσέας Δημητριάδης.
«Μετά από πολλά χρόνια συνάντησα τον Μίκη Θεοδωράκη. Μου είπε πως στη φυλακή, στη διάρκεια μιας προγραμματισμένης εξόδου στην αυλή, άκουσε κρυφά στο ραδιόφωνο τη συμφωνία του σε δική μου εκτέλεση. Αυτό τον συγκίνησε και τον στήριξε ηθικά», έλεγε ο μαέστρος με ρίζες από τον Πόντο για τον μαέστρο με ρίζες από την Κρήτη και τη Μικρά Ασία. Οι συναντήσεις και οι συνεργασίες τους συνεχίστηκαν μετά το 1974.
Συνάντηση με τους Έλληνες στο Σουχούμι
Το 1966 ο Μίκης Θεοδωράκης κατά την επίσκεψή του στην ΕΣΣΔ έτυχε θερμής αποδοχής από τους Έλληνες του Σουχούμι. Μαζί του συναντήθηκαν οι εκπρόσωποι των Ελλήνων της πρωτεύουσας της Αυτόνομης Δημοκρατίας της Αμπχαζίας. Εκείνη την εποχή δεν υπήρχαν εθνικές κοινωνικές οργανώσεις, όμως οι Έλληνες του Σουχούμι είχαν αποκτήσει επιρροή στα τεκταινόμενα της περιοχής του Καυκάσου μετά την εξορία στο Νότιο Καζακστάν το 1949.
Η συνάντηση τους στην οποία ήταν παρών και η σύζυγος του Μυρτώ και η Μαρία Φαραντούρη αποτυπώθηκε σε μια ιστορική φωτογραφία. Η φωτογραφία αυτή μέχρι τις μέρες μας είναι στο αρχείο της οικογένειας του Δημήτρη Κυριάκου ενός από τους Έλληνες, που συνάντησαν τον μεγάλο μαέστρο. Την έφεραν στο φως η σύζυγός του Χαρίκλεια Κυριάκου-Μηταφίδη και ο γιος του Γρηγόριος.
Ο Δημήτρης (Μίμης) Κυριάκος με τον Γιαγκούλη (Ιβάν του Χριστοφόρου) Απατσίδη μετέφεραν τα μέλη του συγκροτήματος του Μίκη Θεοδωράκη στα αξιοθέατα της Αμπχαζίας. Επισκέφτηκαν τη μονή Νέο Άθως και την πασίγνωστη λίμνη Ρίτσα. Η σύζυγος του Μίμη Κυριάκου η Χαρίκλεια Μηταφίδη στη συνέντευξή της στο pontosnews.gr εξέφρασε τη λύπη της και δήλωσε πως η ζωή της μετά τη γνωριμία με το ζεύγος Θεοδωράκη απέκτησε άλλα χρώματα.
«Με τον άνδρα μου καλέσαμε τους επισκέπτες από την Ελλάδα σπίτι μας. Τους έστρωσα τραπέζι με τα γιορτινά παραδοσιακά φαγητά της περιοχής μας. Με τη σύζυγο του Μίκη Θεοδωράκη γίναμε φίλες. Συζητούσαμε, ενώ οι άνδρες ήταν γύρω από το τραπέζι. Αυτές οι στιγμές έμειναν αξέχαστες», είπε η Χαρίκλεια Μηταφίδη.
Όλοι οι Έλληνες που βρέθηκαν με τον Μίκη Θεοδωράκη και τη Μαρία Φαραντούρη εκείνες τις μέρες στην Αμπχαζία και οι ίδιοι διέγραψαν τηρουμένων των αναλογιών μια λαμπρή ιστορία. Ο πατέρας της Χαρίκλειας, Εμμανουήλ Μηταφίδης του Θεόδωρου προερχόταν από την Κωνσταντινούπολη. Ήταν διευθυντής του ελληνικού σχολείου του Σουχούμι μέχρι το 1938. Ασχολήθηκε με τη σκηνοθεσία και σεναριογραφία στο Ελληνικό Εθνικό Θέατρο του Σουχούμι. Τη χρονική περίοδο από το 1964 ως το 1972, μετέφρασε το έργο του γνωστού Γεωργιανού ποιητή Σότα Ρουσταβέλη Ο ιππότης με δέρμα τίγρη στην ελληνική γλώσσα. Το έργο αυτό εκδόθηκε στην Ελλάδα το 2016 με τις προσπάθειες του εγγονού του και γιου της Χαρίκλειας Γρηγορίου Κυριάκου.
Ένας από τους Έλληνες που συνάντησαν τον Μίκη Θεοδωράκη στο Σουχούμι ήταν ο Γιάννης Τοκμακίδης, μουσικός και εκπαιδευτικός.
Και αυτός όπως και πολλοί άλλοι Έλληνες της ΕΣΣΔ ήρθε πρόσφυγας στην Αθήνα και έφυγε από τη ζωή το 2019 αφήνοντας πίσω του πολλές λαμπρές αναμνήσεις από το θρυλικό και τραγικό παρελθόν του ελληνισμού του Καυκάσου.
Στην πόλη του Σουχούμι τους επισκέπτες από την Ελλάδα κατά την επίσκεψη τους το 1966, συνόδευαν τα υψηλόβαθμα στελέχη του Κουμμουνιστικού Κόμματος. Τη συνάντηση με τον Έλληνα μαέστρο εκείνες τις μέρες θυμήθηκε στη συνέντευξή του στο pontosnews.gr ο Νικόλαος Κωνσταντινίδης, ο οποίος τότε ήταν νέος εκπαιδευτής στη Νομαρχιακή επιτροπή του Κομμουνιστικού Κόμματος στο Σουχούμι.
«Η ομάδα, που ήταν μαζί με τον Μίκη Θεοδωράκη και τη Μαρία Φαραντούρη, σε συνοδεία των υψηλόβαθμων στελεχών του Κόμματος έκανε βόλτα στην πόλη και επισκέφτηκε το φρούριο «Διοσκούρια». Είναι αξιοσημείωτο πως το Σουχούμι βρίσκεται σε θέση της αρχαίας ελληνικής πόλης Διοσκουριάδας. Στη διάρκεια της παραμονής τους στην Αμπχαζία και προς τιμήν τους οργανώθηκαν πολλές δεξιώσεις στα κεντρικά εστιατόρια της πόλης. Μια από τις πιο λαμπρές δεξιώσεις έλαβε χώρα στην αίθουσα του ξενοδοχείου «Αμπχαζία». Ήμουν τότε 32 χρονών. Για μένα ήταν ξεχωριστή στιγμή να βρίσκομαι κοντά στον μεγάλο Έλληνα τον Μίκη Θεοδωράκη και όλοι γύρω να γνωρίζουν για τη δική μου ελληνική καταγωγή. Αιώνια η μνήμη του», τόνισε ο συνομιλητής μου.
Ο Νικόλαος Κωνσταντινίδης συνέχισε να εργάζεται στην πόλη του και από το 1977 ως το 1985 ήταν αντιπρόεδρος Εκτελεστικής Επιτροπής της πόλης Σουχούμι (η κρατική δομή του Δήμου). Και από το 1985 γύρισε στη δομή του κόμματος. Από το 1992 ζει στην Αθήνα. Είναι συγγραφέας του βιβλίου στη ρωσική γλώσσα Χώρα-Σουχούμια, στο οποίο με σαρκασμό και το ιδιαίτερο χιούμορ της πολυεθνής κοινωνίας της πρωτεύουσας της Αμπχαζίας περιγράφει τη ζωή των συμπατριωτών του τη σοβιετική περίοδο.
Η μουσική του Μίκη Θεοδωράκη και οι ερμηνείες της Μαρίας Φαραντούρη στο Κρατικό θέατρο του Σουχούμι, το 1966, μάγεψαν το ακροατήριο γεμάτο Έλληνες και φιλέλληνες. Ο μελετητής της ιστορίας των Ελλήνων της Αμπχαζίας Γεώργιος Γρηγοριάδης ερευνώντας την ιστορία των συμπατριωτών του τη δεκαετία του 1960, τονίζει πως συναντάει συχνά τις αναφορές για την επίσκεψη του Μίκη Θεοδωράκη στο Σουχούμι. Για τους Έλληνες ήταν μια ακόμα αιτία για την εθνική τους υπερηφάνεια. Τον Έλληνα με μεγάλο ύψος και ακόμα πιο μεγάλο καλλιτεχνικό ανάστημα εκτός από τους ομοεθνής του τον αναγνώριζαν και τον εκτιμούσαν οι κάτοικοι του Σουχούμι με αμπχαζική, γεωργιανή, αρμένικη, εβραϊκή, ρωσική καταγωγή.
Η επιρροή του σύγχρονου ελληνικού πολιτισμού
Οι πολίτες της ΕΣΣΔ και οι Έλληνες αυτής της απέραντης χώρας έτυχαν της βαθιάς επιρροής της ελληνικής μουσικής και του ελληνικού κινηματογράφου. Τη δεκαετία του 1960 η σοβιετική πολιτική ήταν σχετικά ανοιχτή προς τις νέες ιδέες. Ο Μίκης Θεοδωράκης, ο Μάνος Χατζηδάκις, η Μαρία Φαραντούρη και η Γιοβάννα, τη δεκαετία του 1960, προώθησαν σε όλη την επικράτεια της ΕΣΣΔ το σύγχρονο ελληνικό πολιτισμό.
Η Γιοβάννα Καλπαξή, γνωστή συγγραφέας και τραγουδίστρια, που επισκέφτηκε τις δημοκρατίες της Σοβιετικής Ένωσης, πολλές φορές από το 1963, και αγαπήθηκε από τους Έλληνες από τη Μόσχα ως τον Καύκασο και την Ασία, στην ανάρτηση της στο Facebook έγραψε για τον Μίκη Θεοδωράκη με λόγια αγάπης και συγκίνησης «Ήρθε η μέρα, η ώρα του. Ο Μίκης έφυγε. Γύρισε σπίτι του, στον ουρανό. Ήρθε με την εντολή να θυμίσει στην Ελλάδα το δρόμο της, την αποστολή της. Να την ξυπνήσει, να της θυμίσει ποια είναι. Μια Ελλάδα πανέμορφη που καθημερινά εμείς, τη ντύνουμε με κουρέλια, την πήρε την έβαλε στα φτερά του και τη γύρισε στον κόσμο, την έσπειρε στην Οικουμένη[…]».
Η Γιοβάννα είχε συνεργαστεί με τον Μίκη Θεοδωράκη και πήγε τα μουσικά του έργα στα πέρατα της Γης. Τα τραγούδια Αν θυμηθείς το όνειρό μου, Μυρτιά και Ροδιά μου, εσύ τετράκλωνη ερμηνεύτηκαν για πρώτη φορά στην Ελλάδα από τη Γιοβάννα. Από αυτήν τα έμαθε και το κοινό της πρώην ΕΣΣΔ.
Σε μια πρόσφατη συζήτησή μας, η Γιοβάννα μού μίλησε με τα καλύτερα λόγια για τους Έλληνες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, με τους οποίους διατηρεί και σήμερα φιλικές σχέσεις. Τραγούδησε μουσικά κομμάτια στη ρωσική και τη γεωργιανή γλώσσα και θυμήθηκε τις όμορφες στιγμές από τις περιοδείες της στις περιοχές με συμπαγή ελληνικό πληθυσμό.
Το 1967 στους κινηματογράφους της Σοβιετικής Ένωσης βγήκε η ελληνική ταινία Διπλοπενιές, που και αυτή ονομάστηκε Συρτάκι από τους ελληνικούς μουσικούς ρυθμούς στη διάρκεια της. Η ταινία είχε προσελκύσει περισσότερο κοινό από πολλές άλλες ξένες ταινίες. Την παρακολούθησαν με τα δάκρυα στα μάτια και οι Έλληνες της ΕΣΣΔ.
Πολλοί από αυτούς ζούσαν εξόριστοι από τον Εύξεινο Πόντο στα βάθη της Ασίας, ενώ μπορούσαν ακόμη χωρίς την ελληνική εκπαίδευση να καταλάβουν τα λόγια των ηθοποιών χωρίς μετάφραση.
Οι Έλληνες συνθέτες, ο ελληνικός κινηματογράφος και η φήμη της Ελλάδας ως μητέρας της δημοκρατίας και του ελεύθερου πνεύματος δημιούργησαν βάση για τη νέα φάση του φιλελληνισμού στους λαούς, που ιστορικά συμπαθούσαν τον ελληνικό πολιτισμό. Οι Έλληνες ενθουσιασμένοι από την εθνική τους σχέση με τον Μίκη Θεοδωράκη και άλλες μορφές της σύγχρονης Ελλάδας, προσπαθούσαν με κάθε τρόπο να αναδείξουν την παράδοση τους καταπιεσμένη από τη δεκαετία του 1930.
Ο Μίκης Θεοδωράκης έπαιξε σημαντικό ρόλο σε αυτή την εξέλιξη της αναγέννησης των Ελλήνων και άλλων λαών στην πρώην ΕΣΣΔ.
Ο θρήνος για την απώλεια του μεγάλου μαέστρου και Έλληνα πατριώτη είναι τρανός και βαθύς.
Βασίλης Τσενκελίδης, ιστορικός
