Αλέξανδρος Σγουρίδης: Ένας υπέροχος Έλληνας, πρωτοπόρος του επιστημονικού κινηματογράφου στην ΕΣΣΔ (video, photos)

Ένας διακεκριμένος Έλληνας σκηνοθέτης, σεναριογράφος, καθηγητής και δημοσιογράφος, ο Αλέξανδρος Σγουρίδης βρίσκεται πίσω από την εκπομπή Στον κόσμο των ζώων (ρωσ.: В мире животных), μία από τις μακροβιότερες εκπομπές της σοβιετικής και στη συνέχεια ρωσικής τηλεόρασης που έχει αγαπηθεί τόσο πολύ από το κοινό και έχει καθιερωθεί στη συνείδηση όλων ανεξαιρέτως των τηλεθεατών, κάθε ηλικίας, φύλλου ή εθνικότητας της πολυπολιτισμικής Σοβιετικής Ένωσης.

Η εκπομπή που διατηρεί ακριβώς τον ίδιο τίτλο από την ημέρα που έκανε την πρεμιέρα της, πριν από 53 χρόνια, σαν σήμερα, στις 17 Απριλίου 1968, είναι αφιερωμένη στη ζωολογία και στην έρευνα του ζωικού κόσμου, ιδίως της συμπεριφοράς και του οικοσυστήματος των εκπροσώπων του.

Ποιος όμως ήταν ο ιδρυτής και πρώτος παρουσιαστής αυτής της πρωτοπόρας εκπομπής –δεκαετίες τώρα την παρουσιάζει ο Νικόλαος Ντροζντόφ–, που πρώτη χτύπησε την πόρτα στο βασίλειο των ζώων και παρουσίαζε, με διακριτικότητα, σεβασμό και ιδιαίτερη αγάπη, σε εκατομμύρια μάτια τούς κατοίκους του;

Ο Αλέξανδρος Σγουρίδης επέλεξε επίσης τόσο τη χαρακτηριστική πασίγνωστη μελωδία της έναρξης της εκπομπής, όσο και τα κινούμενα σχέδια στην αρχή, που πραγματικά λειτουργούσαν σαν εγερτήριο για τους φίλους της εκπομπής, οι οποίοι έσπευδαν να καταλάβουν τη θέση τους μπροστά στις μικρές οθόνες.

Η μελωδία αυτή στη Σοβιετική Ένωση είχε συνδεθεί τόσο στενά με την εκπομπή, που ελάχιστοι γνωρίζουν πως πρόκειται για το μουσικό κομμάτι «Το προσκύνημα» από το θρησκευτικό έργο Navidad Nuestra (Τα Χριστούγεννά μας) του σπουδαίου Αργεντινού συνθέτη Αριέλ Ραμίρες, σε ενορχήστρωση του Πωλ Μωριά.

Τη βάση των εκπομπών αποτέλεσαν οι κινηματογραφικές καταγραφές του ζωικού βασιλείου που είχε πραγματοποιήσει ο ίδιος ήδη από το 1930, οπότε τράβηξε την πρώτη του επιστημονική ταινία Ο Στρογγυλοειδής, για τις ασθένειες των αλόγων.

Ο Αλέξανδρος Σγουρίδης αναγνωρίζεται ως ο άνθρωπος που εισήγαγε τον επιστημονικό κινηματογράφο στη Σοβιετική Ένωση ως μια δημοφιλής μορφή τέχνης.

Τον έβλεπαν οι θεατές μια να ανεβαίνει με την ομάδα του στις χιονισμένες κορυφές του Αλτάι στη Μογγολία, μια να καίγεται κάτω από τον ήλιο στην έρημο Καρακούμ του Τουρκμενιστάν και μια να εξερευνά το βυθό των θαλασσών και ωκεανών, και συναρπάζονταν με το «Βιβλίο της Ζωής» που επιμελώς κατέγραφε επί δεκαετίες, με πρωταγωνιστές πουλιά, φίδια, μαϊμούδες, στρουθοκαμήλους, άλογα, λύκους…

«Ζητείται Ελληνίδα νταντά»!

Ξεφυλλίζοντας το… δικό του βιβλίο της ζωής, οι πρώτες σελίδες του καταγράφονται στην πόλη Σαράτοφ στη νοτιοανατολική Ρωσία. Γεννήθηκε στις 23 Φεβρουαρίου 1904, σε μια πλούσια ελληνική οικογένεια, του Μιχαήλ και της Ελισάβετ Σγουρίδη.

Ο πατέρας του ήταν γνωστός έμπορος, που, σύμφωνα με πηγές, έφτασε στην πόλη του Σαράτοφ από το Κίεβο.

Το 1873 νοίκιασε χώρο σε ένα από τα ομορφότερα κτήρια της πόλης για να ανοίξει κατάστημα εκλεκτού καπνού. Αν και υπήρχαν πολλοί καπνοπαραγωγοί στο Σαράτοφ, μόνο σε δύο καταστήματα, ένα εκ των οποίων του Μιχαήλ Σγουρίδη, μπορούσε η υψηλή κοινωνία της πόλης να προμηθεύεται πούρα, τσιγάρα και καπνό υψηλής ποιότητας.

Το Καπνοπωλείο Σγουρίδη λειτούργησε για περίπου τέσσερις δεκαετίες, και ο καπνέμπορος ιδιοκτήτης του έφτασε το 1912 να έχει στην κατοχή του δύο ατμόπλοια με βιδωτό έλικα, «Αθηνά» και «Κλεοπάτρα», δέκα μη ατμοκίνητα πλοία και έξι ξύλινα πλοιάρια, τα οποία φέρεται να πούλησε σε μια ακτοπλοϊκή εταιρεία.

Ο Αλέξανδρος Σγουρίδης δεν χάρηκε την οικογενειακή θαλπωρή, καθώς η μητέρα του πέθανε από ωτίτιδα όταν ήταν μόλις έξι μηνών –τότε ο πατέρας του αποφάσισε να μην ξαναπαντρευτεί, όμως έβαλε αγγελία στην εφημερίδα: «Ζητείται Ελληνίδα νταντά»!–, ενώ έφηβος ακόμα έχασε και τον πατέρα του.

Από 14 χρονών ήταν αναγκασμένος να φροντίζει τον εαυτό του και την αδελφή του Αντωνίνα, κάνοντας διάφορες δουλειές: έκοβε ξύλα, καθάριζε σκεπές, ζωγράφιζε. Ο «γιος του Έλληνα» δεν έγινε καν δεκτός στο Γυμνάσιο, αλλά ο νεαρός Αλέξανδρος ερχόταν και καθόταν στην τάξη. Οι δάσκαλοι τον λυπούνταν και του επέτρεπαν να παρακολουθεί τα μαθήματα. Κατά το ρωσικό Εμφύλιο (1917-1922) υπηρέτησε στον Ιππικό του Κόκκινου Στρατού.

Στη συνέχεια σπούδασε Νομική, εργάστηκε ως νομικός σύμβουλος και ως δημοσιογράφος, μέχρι που στα 28 του, στο εργαστήριο επιστημονικών ταινιών του Κρατικού Πανεπιστημίου Μικροβιολογίας και Επιδημιολογίας του Σαράτοφ… «προσβλήθηκε από το μικρόβιο» του σκηνοθέτη και χάρισε στο σοβιετικό κινηματογράφο και τηλεόραση πάνω από 100 ντοκιμαντέρ, ταινίες μεγάλου μήκους, παιδικές ταινίες.

Τα έργα του

Από το 1932 ο Αλέξανδρος Σγουρίδης εργάζεται στη Μόσχα ως σκηνοθέτης στο Στούντιο Mos-tech-film (αργότερα Centr-nauch-film). Κάνει γυρίσματα μόνο στο φυσικό περιβάλλον των ζώων, γι’ αυτό ταξιδεύει πολύ και εφευρίσκει συνεχώς νέους τρόπους λήψης.

Σύντομα γίνεται ένας από τους κορυφαίους ειδικούς του επιστημονικού κινηματογράφου και ένα μεγάλο μέρος των έργων του διακρίνεται σε Διεθνή Φεστιβάλ Κινηματογράφου, όπως της Βενετίας (1943, 1962, 1965), του Κάρλοβι Βάρι (Βραβείο Καλύτερης Εκπαιδευτικής Ταινίας, 1950), του Εδιμβούργου (1953), της Ρώμης (1957), της Βαρσοβίας (1962), του Λονδίνου-Οξφόρδης (1960) κ.ά.

Μετά τον Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο, έκανε το ντεμπούτο του σε ταινία μεγάλου μήκους, γυρίζοντας τον Ασπροδόντη (Белый Клык, 1946), βασισμένο στο περίφημο μυθιστόρημα του Τζακ Λόντον.

Μια αγαπημένη ταινία μικρών και μεγάλων, ειδικά για τις ανάγκες της οποίας ο σκηνοθέτης μεγάλωσε έναν λύκο, τον οποίο στη συνέχεια, όπως μαρτυρεί η σύζυγός του, επίσης σκηνοθέτιδα, Νανά Κλντιασβίλι, δεν μπόρεσε να αποχωριστεί, τον έφερε στη Μόσχα, τον έβγαζε βόλτα…

Άλλη πασίγνωστη σοβιετική ταινία, έργο του Αλέξανδρου Σγουρίδη που έλαβε Βραβείο Κριτικής Παιδικής Ταινίας στη Γιουγκοσλαβία (1982), είναι η Ρίκι-τίκι-τάβι, για την ηρωική μαγκούστα από το Βιβλίο της ζούγκλας του Ράντγιαρντ Κίπλινγκ. Γυρίστηκε το 1975 στην Ινδία και, δεδομένου ότι είναι αδύνατον να εξημερώσουμε μια μαγκούστα, πιάστηκαν για την ταινία περισσότερα από χίλια ζωάκια. Τους γύριζαν όλους στη σειρά, ωστόσο, εξετάζοντας το υλικό ο Σγουρίδης συνειδητοποίησε πως σχεδόν όλες οι καλύτερες σκηνές τραβήχτηκαν με μία συγκεκριμένη μαγκούστα!

Δοκίμασε τον εαυτό του και σε μελόδραμα για εφήβους, σκηνοθετώντας με τη σύζυγό του την ταινία Μπαλαρίνα, η οποία έλαβε το Βραβείο α’ παιδικού ρόλου στο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου για τα Παιδιά στο Σικάγο, το 1994.

Η τελευταία ταινία μεγάλου μήκους του Αλέξανδρου Σγουρίδη έμελλε να μην αφορά τα ζώα, που τόσο αγάπησε και υπηρέτησε με την τέχνη του, και είναι η Λίζα και Ελίζα. Αυτό το μουσικό παραμύθι για καλοσύνη, αγάπη, πίστη και τη δύναμη των οικογενειακών δεσμών γυρίστηκε το 1996 και για τις ανάγκες του ο σκηνοθέτης ανέβαινε και πάλι τα βουνά, για να πετύχει το καλύτερο σημείο λήψης. Ήταν ήδη 91 ετών.

Παρά το εγκεφαλικό που πέρασε στα μέσα της δεκαετίας του ’90, δεν σταμάτησε να δημιουργεί μέχρι και την τελευταία στιγμή της ζωής του. Στις 16 Σεπτεμβρίου 1998, και ενώ βρισκόταν στα γυρίσματα νέου έργου του, με τίτλο Το μαγικό δακτυλίδι, τον πρόλαβε ο θάνατος και η ταινία δεν ολοκληρώθηκε ποτέ.

Τιμές και διακρίσεις – Συνάντηση με τον τέως βασιλιά Κωνσταντίνο

Ο Αλέξανδρος Σγουρίδης τιμήθηκε με δεκάδες βραβεία, μετάλλια και παράσημα, μεταξύ αυτών με Βραβείο Στάλιν β’ βαθμού (1941, 1946, 1950), Βραβείο Λένιν (1984 και 1990), Παράσημο της Εργατικής Κόκκινης Σημαίας (1950, 1964, 1974), Μετάλλιο «Για τη γενναία εργασία στον Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο 1941-1945», Βραβείο «Χρυσό κριάρι» στην κατηγορία «Ο Άνθρωπος του Κινηματογραφικού Αιώνα» (1996). Ήταν επίσης κάτοχος των τιμητικών τίτλων της ΕΣΣΔ «Ήρωας της Σοσιαλιστικής Εργασίας» (1990) και «Λαϊκός καλλιτέχνης της ΕΣΣΔ» (1969).

Αξιοσημείωτο είναι πως ο Αλέξανδρος Σγουρίδης παραδόξως δεν ήταν μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος!

«Είμαι εκ φύσεως αντιπολιτευόμενος», φέρεται να απάντησε στις Αρχές όταν κάποια στιγμή κλήθηκε να εξηγήσει τη μη εγγραφή του. «Και αν διαφωνώ με κάτι, σε κάποιο σημαντικό συνέδριο όπου θα λαμβάνεται μια κρίσιμη απόφαση, δεν θα μπορέσω να μη μιλήσω και θα την καταψηφίσω. Τι το χρειάζεστε ένα τέτοιο άτομο στο κόμμα;»

Μία σπουδαία διεθνής καταξίωσή του ήταν η ανάδειξη του Αλέξανδρου Σγουρίδη ως  προέδρου της Διεθνούς Ένωσης Επιστημονικού Κινηματογράφου.

Σύμφωνα με τη σύζυγό του, ένα απίστευτο επεισόδιο συνέβη στο Παρίσι το 1964, όταν ο Έλληνας σκηνοθέτης βρισκόταν στη γαλλική πρωτεύουσα για τις ανάγκες ενός συνεδρίου της Ένωσης.

Κάποια στιγμή ο Σγουρίδης πληροφορείται πως τον ζητάει ένας κύριος και του αναφέρουν ένα άγνωστο σε αυτόν όνομα. Προσπάθησε να εξηγήσει ότι δεν μπορεί να φύγει από την αίθουσα συσκέψεων, όμως ενημερώνεται εκ νέου «πως τον αναμένει ο τελευταίος βασιλιάς των Ελλήνων Κωνσταντίνος Β’»!

Ο βασιλιάς πρέπει να είχε δει τις ταινίες του και σε κάποιο σημείο της συζήτησης ξάφνιασε τον συνομιλητή του με την εξής λεπτομέρεια: «Το επώνυμό σας είναι υψηλής προέλευσης. Κάποτε υπήρχε στο έδαφος της σημερινής Τουρκίας ένας ελληνικός οικισμός – κυβερνήτες του ήταν Σγουρίδηδες».

Ο Αλέξανδρος Σγουρίδης, σύμφωνα με μαρτυρίες ανθρώπων που συνεργάστηκαν μαζί του, «αφιέρωσε τη ζωή του σε έναν σκοπό, ο οποίος απορρόφησε όλο του το είναι, και δεν είναι άλλος από την αγάπη προς τους “μικρούς μας αδελφούς”, τα όλων των ειδών ζωάκια και πουλιά. Όχι όμως εν είδει ποιητικού στοχασμού, αλλά ενός καθημερινού αγώνα για την προστασία της ποικιλομορφίας της φύσης, για τη διατήρηση της ισορροπίας στο περιβάλλον της».

Είχε απίστευτη επικοινωνία με τους «ήρωες» των ταινιών και των εκπομπών του, που έκανε τους θεατές να παρακολουθούν τη μοναδική εκείνη επαφή με κρατημένη την ανάσα. Γι’ αυτό και τα έργα του έχουν δημιουργήσει το δικό τους θρύλο στον παγκόσμιο κινηματογράφο. Μάλιστα, το όνομα του Αλέξανδρου Σγουρίδη δόθηκε στον αστεροειδή 4311 (Zguridi).

Φέρνοντας τον «κόσμο των ζώων» πιο κοντά στον κόσμο των ανθρώπων, ο μεγάλος αυτός Έλληνας σκηνοθέτης και ερευνητής της Σοβιετικής Ένωσης, ο Αλέξανδρος Σγουρίδης έχει καταλάβει τη θέση του στην αιωνιότητα και δικαιούται να καταταχθεί στο Πάνθεον των Μεγάλων σύγχρονων Ελλήνων.

Χριστίνα Χαφουσίδου

Πηγές:

1. Диафильм: Мастер научного кино – Александр Згуриди (https://diafilmy.su)
2. Степаненко А. Н., «Корабли постоят. Из истории саратовского судоходства» (en.calameo.com)
3. Наталья Дардыкина. Жизнь Человека кинематографического века: вдова о легендарном режиссёре Александре Згуриди. Московский комсомолец (7 Απριλίου 2016).
4. Большая российская энциклопедия, https://bigenc.ru/theatre_and_cinema
5. В мире животных: Материал из Википедии — свободной энциклопедии
6. IAU Minor Planet Center (https://minorplanetcenter.net)