Μάρτ’ς ο πεντάγνωμος

Σε Ινέπολη, Κερασούντα και Οινόη ήταν γνωστός ως Μάρτης, ενώ Μάρτ’ς σε Κοτύωρα, Σάντα, Τραπεζούντα και Χαλδία. Χαρακτηρίζεται πεντάγνωμος γιατί ο καιρός αλλάζει, ακόμη και μέσα στην ίδια μέρα. Είναι δε ο πρώτος μήνας της άνοιξης, αφού στις 21 είναι η εαρινή ισημερία.

Ο μήνας Μάρτιος αποχαιρετούσε τον χειμώνα και υποδεχόταν την καλοκαιρία.

Τότε άρχιζαν και οι γεωργικές εργασίες στις πεδινές περιοχές του Πόντου, γιατί στα ορεινά υπήρχε ακόμη πολύ χιόνι. Όπως έλεγε και το δίστιχο, «Ο Μάρτ’ς φέρ’ τα χελιδόνα, κελαηδούν και λύν’ν τα χιόνα» (ο Μάρτης φέρνει τα χελιδόνια, κελαηδούν και λιώνουν τα χιόνια).

Όμως ο μήνας δεν λεγόταν τυχαία πεντάγνωμος. Σύμφωνα με την Εγκυκλοπαίδεια Ποντιακού Ελληνισμού, ποράνα λέγονταν οι μπόρες των τελευταίων ημερών του χειμώνα, και ειδικότερα του Μαρτίου. Συνηθέστερα τις έλεγαν «τη γραίας τα ποράνα» (οι μπόρες της γριάς).

Σύμφωνα με τις λαϊκές δοξασίες, «τη γραίας τα ποράνα» σχετίζονται με την παρακάτω ιστορία: Έπειτα από έναν βαρύ χειμώνα ήρθε ο Μάρτης και οι άνθρωποι ανάσαναν. Περισσότερο χάρηκε μια γριά, που χάιδεψε τα γιδοπρόβατά της λέγοντας «βγήκε ο Μάρτης, τέλειωσαν τα βάσανά μας, εμπρός, πάμε στα παρχάρια».

Ο Μάρτιος όμως θύμωσε υπερβολικά με τα περιφρονητικά της λόγια και παρακάλεσε τον Απρίλη να του δανείσει τις τρεις πρώτες ημέρες του, πράγμα που εκείνος το δέχτηκε. Τότε ο Μάρτης έκανε φοβερό κρύο και ανεμοθύελλες. Η γριά, για να μην παγώσει, πλησίαζε ολοένα τη φωτιά, ώσπου χώθηκε κάτω από το καζάνι της και κάηκε, και φυσικά τα γιδοπρόβατά της σκόρπισαν.

Γι’ αυτό οι Πόντιοι έλεγαν την εξής παροιμία: «Ο Μάρτης κι αν μαρτεύκεται, καλοκαιριάς μυρίζει. Κι όταν παραχολάσκεται, τον Κούντουρον δαβαίνει». Στα Κοτύωρα υπήρχε και το ρήμα «μαρτεύκομαι» που σήμαινε για όποιον το χρησιμοποιούσε, ότι κάνει τα μαρτιάτικά του, δηλαδή είναι άστατος και κάνει ό,τι του κατέβει.

Υπήρχαν και άλλες δοξασίες και προκαταλήψεις για τον Μάρτιο.

Για παράδειγμα, πίστευαν ότι δεν έπρεπε να αναφέρεται το όνομά του το χειμώνα, γιατί, όποιος το έκανε, θα έβλεπε πολλά φίδια το καλοκαίρι.

Η λαϊκή θυμοσοφία επίσης έλεγε τη φράση: «Ο Μάρτ’ς εφέκεν τα παλαλά τ’ κι οι γραιάδες πα εχτέθαν μουσκάρα», δηλαδή ο Μάρτης άρχισε τις τρέλες του, και οι γριές ακόμη απέκτησαν μοσχάρια. Άλλη παροιμία έλεγε «Τοι’ Μάρτεσι το παιδίν εύτυχον έν’», δηλαδή το παιδί που γεννιέται το Μάρτη είναι ευτυχισμένο.

Οι Πόντιες νοικοκυρές την πρώτη του Μάρτη έκαναν γενική καθαριότητα στα σπίτια τους και δεν επέτρεπαν σε κανέναν ξένο να κάνει «ποδαρικό» αν δεν είχε περάσει πρώτα ο παπάς να αγιάσει το σπίτι. Το ίδιο έκαναν και την πρώτη μέρα σε κάθε αλλαγή εποχής.

Συνήθως ένα μέρος του Μάρτη, ή και ολόκληρος ο μήνας, συμπίπτει με την μεγάλη νηστεία της Σαρακοστής και την προετοιμασία για το Πάσχα.