Η κρίση που άρχισε να εξασθενεί στην Ανατολική Μεσόγειο μετά την υποχώρηση της Τουρκίας απασχόλησε επί μακρόν την εξωτερική πολιτική αλλά και την κοινή γνώμη της χώρας.
Σε προηγούμενα άρθρα τόνιζα ότι η στρατιωτικοποίηση της εξωτερικής πολιτικής –με αποκορύφωμα την ιδέα της «Γαλάζιας πατρίδας» που υιοθετήθηκε από την κυβέρνηση του ΑΚΡ–, με την ενεργό δράση στην Ανατολική Μεσόγειο, την πολιτική της νέας συμμαχίας ισλαμιστών-εθνικιστών-ευρασιατιστών και με γλώσσα στην οποία κυριαρχούν τα θέματα της εθνικής ασφάλειας, προκάλεσαν μια αλλαγή στην περιοχή. Όλοι γνωρίζουν ότι αυτό έχει πολλά οφέλη για τη κυβέρνηση του AKP στο εσωτερικό.
Σε αυτό το άρθρο θα αναλύσω τα δύο δόγματα που επικράτησαν στην εξωτερική πολιτική από τις κυβερνήσεις του AKP. Το πρώτο από αυτά ήταν το δόγμα των μηδενικών προβλημάτων με τις γειτονικές χώρες (το οποίο κατέρρευσε).
Το δεύτερο, που ισχύει σήμερα, το δόγμα της «Γαλάζιας πατρίδας», το οποίο πρόκειται να έχει την ίδια μοίρα με το πρώτο.
Μια σύντομη υπενθύμιση
Το δόγμα των μηδενικών προβλημάτων με τις γειτονικές χώρες προέκυψε από το AKP –όμως πρέπει να σημειώσουμε ότι δεν ήταν ειλικρινές. Το κύριο πρόβλημά ήταν ότι δεν αποσκοπούσε στη λύση των ανοιχτών ζητημάτων με τις γειτονικές χώρες.
Αντιθέτως, πρώτον, μέσω της εξωτερικής πολιτικής στόχευε να διευθετήσει λογαριασμούς του ΑΚΡ με τον Κεμαλισμό. Το δόγμα αυτό υπονοούσε ότι το ίδιο το σχέδιο της μοντερνιστικής Δημοκρατίας παρήγαγε προβλήματα.
Δεύτερον, στόχος του ΑΚΡ ήταν να αναπτύξει έναν φιλελεύθερο λόγο ήπιας ισχύος για να εδραιώσει την επιρροή του στην περιοχή (πρώην οθωμανικά εδάφη). Όλο αυτό ήταν μια πρωτοβουλία δημόσιας διπλωματίας.
Με την εκδήλωση της Αραβικής Άνοιξης η κυβέρνηση του ΑΚΡ, προσπαθώντας να κάνει κάτι μεγαλύτερο από το μέγεθος και τις δυνατότητές της, προσπάθησε να εφαρμόσει αυτό το δόγμα πιο ανοιχτά, για να οδηγηθεί σε μια μεγάλη κατάρρευση.
Η κατάρρευση ήταν τέτοια που πλέον δεν υπάρχει κανένας που να υπερασπίζεται τη συγκεκριμένη πολιτική, ούτε η κυβέρνηση, ούτε ο Αχμέτ Νταβούτογλου που την υλοποίησαν. Κανείς δεν αναλαμβάνει την ευθύνη για τις αρνητικές συνέπειες που δημιουργεί αυτή η πολιτική, οι οποίες εξακολουθούν να παραμένουν άλυτες.
Τι είναι η «Γαλάζια πατρίδα»
Το δόγμα της Γαλάζιας Πατρίδας εμφανίστηκε το 2019 από την κυβέρνηση του ΑΚΡ. Υποστηρίζει ότι η Τουρκία πρέπει να αποκτήσει υπεροχή στην περιοχή με βάση τον έλεγχο των θαλασσών – πρόκειται για δόγμα που απαιτούσε μια πολιτική που στηριζόταν κυρίως στην επίκληση της ισχύος.
Η «Γαλάζια πατρίδα» πήρε σάρκα και οστά με τη συγκρότηση μιας νέας συμμαχίας στο εσωτερικό και με την επίδειξη εξωστρέφειας στον περίγυρο, ενισχύοντας τα εθνικιστικά αισθήματα του κόσμου και απασχολώντας επί μήνες την κοινή γνώμη.
Όμως, αντί να προσφέρει μια ολοκληρωμένη στρατηγική ασφάλειας και εξωτερικής πολιτικής, υποστηρίζει μια στενή πολιτική που προτείνει την προστασία των θαλάσσιων ζωνών μέσω του Πολεμικού Ναυτικού, εάν είναι απαραίτητο.
Οι υπερασπιστές υποστηρίζουν μια Τουρκία που θα είναι κάθετα αντίθετη με τη Δύση. Στηρίζονται δε στην παραδοχή ότι η Δύση θέλει να πλήξει τη χώρα αφενός παρέχοντας υποστήριξη στην Ελλάδα και την Κύπρο στην Ανατολική Μεσόγειο, και αφετέρου θέλοντας να ιδρύσει και ένα κουρδικό κράτος στη Συρία.
Ενάντια σε αυτές τις [ΣτΜ: υποτιθέμενες] πολιτικές της Δύσης, το δόγμα υπερασπίζεται ότι δεν πρέπει να χρησιμοποιηθεί διπλωματία, αλλά στρατιωτική δύναμη. Υπάρχει επίσης η άποψη ότι εάν οι θαλάσσιες δικαιοδοσίες είναι μέρος της (γαλάζιας) πατρίδας, τότε δεν υπάρχει τίποτα που θα πρέπει να συζητηθεί στο τραπέζι.
Επιπλέον, προβάλλεται το επιχείρημα –και εγείρεται η ανησυχία– ότι όσα έχουν κερδηθεί στο πεδίο [ΣτΜ: δηλαδή οι θαλάσσιες περιοχές της “Γαλάζιας πατρίδας” θεωρείται ότι ήδη αποτελούν κατάκτηση της Τουρκίας], υπάρχει κίνδυνος να χαθούν στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων. Αυτή είναι μια ρητορική που γνωστή από το παρελθόν.
Για το λόγο αυτό, το δόγμα βλέπει το ζήτημα ως παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος.
Βασίζεται επίσης στην υπόθεση ότι μια υποχώρηση της Τουρκίας που ξεκινά στις θαλάσσιες περιοχές θα δημιουργήσει μια υπαρξιακή απειλή για τη χώρα που περιγράφεται ως «μια νέα συνθήκη των Σεβρών στις θάλασσες».
Ωστόσο, η διπλωματική απομόνωση της Τουρκίας στην περιοχή είναι μια διαδικασία την οποία το ΑΚΡ έχει οικοδομήσει με την πάροδο του χρόνου, και την οποία πλήρωσε ωθώντας ειδικά τις ΗΠΑ και το Ισραήλ να προσεγγίσουν την Ελλάδα και την Κύπρο. Αυτή η διαδικασία συνεχίζεται.
Όλα αυτά είχαν ως αποτέλεσμα οι ναύαρχοι να προτείνουν στον Ερντογάν και το ΑΚΡ μια στρατηγική εξωτερικής πολιτικής που οδηγούσε την Τουρκία σε μια «έντιμη μοναξιά», την οποία ο Τούρκος πρόεδρος αποδέχτηκε και προσπάθησε να θέσει σε εφαρμογή.
Οι αδυναμίες της «Γαλάζιας πατρίδας»
Όπως ανέφερα προηγουμένως, το δόγμα της Γαλάζιας Πατρίδας δεν βασίζεται σε μια ολοκληρωμένη πολιτική φιλοσοφία, ούτε δίνει προσανατολισμό στην πολιτική, την κοινωνία ή την οικονομία. Βασίζεται στην υπόθεση ότι η Τουρκία είναι σε θέση να επιβάλει τις διεκδικήσεις της με την ισχύ των ναυτικών της δυνάμεων.
Όμως, δεν λαμβάνονται υπόψη ούτε ότι σήμερα οι συνιστώσες που συνθέτουν την ισχύ της Τουρκίας είναι πιο περίπλοκες, ούτε την εξάρτηση που υπάρχει από τη Δύση, την οποία το δόγμα αντιστρατεύεται.
Επίσης, δεν λαμβάνεται υπόψη ότι η Τουρκία όχι μόνο δεν είναι η δύναμη που καθορίζει τους κανόνες του παιχνιδιού στην Ανατολική Μεσόγειο, αλλά ούτε η δύναμη που μπορεί να ανατρέψει το παιχνίδι που έχει στηθεί από άλλους. Αν προσπάθησε να κάνει με το στόλο της στην Ανατολική Μεσόγειο ό,τι έκανε με το στρατό στη Συρία και τη Λιβύη, τελικά δεν το πέτυχε. Γιατί οι παίκτες είναι ομάδα κρατών της Δύσης που ανήκουν στην ΕΕ και το ΝΑΤΟ.
Η «Γαλάζια πατρίδα», λοιπόν, βασίζεται στη χρήση του στόλου και της στρατιωτικής δύναμης σε έναν αγώνα στον οποίον η Τουρκία δεν μπορεί να χρησιμοποιήσει στρατιωτική δύναμη επειδή κι αυτή ανήκει στο δυτικό σύστημα και στο ΝΑΤΟ. Αυτό είναι ένα από τα μεγαλύτερα αδιέξοδα του δόγματος.
Το δεύτερο αδύνατο σημείο είναι ότι οι εκείνοι που συνέγραψαν το δόγμα –και η κυβέρνηση που το υλοποιεί– ενεργούν με διαφορετικούς ιδεολογικούς λόγους, κάτι που αποτελεί και τη διαφορά από το δόγμα των μηδενικών προβλημάτων. Άλλωστε ανάμεσα σ’ αυτούς που πρότειναν και υπερασπίζονται τη «Γαλάζια πατρίδα» υπάρχουν ομάδες εθνικιστών και ευρασιατιστών.
Επομένως, όσοι την προωθούν χρειάζονται άμεσα την κυβέρνηση του AKP, η οποία όμως δεν μοιράζεται πλήρως την κοσμοθεωρία τους. Σε τελική ανάλυση, η διάρκεια ζωής αυτού του δόγματος εξαρτάται από τις ανάγκες του ΑΚΡ και του Ερντογάν, στην εσωτερική και εξωτερική πολιτική σκηνή.
Μια άλλη αδυναμία είναι ότι ενώ υπερασπίζεται έναν αντιιμπεριαλιστικό αγώνα και υιοθετεί μια ευρασιατική γραμμή, παραμένει σε πλήρη μοναξιά, αφού κανένας από τους μεγάλους παίκτες –όπως η Ρωσία και η Κίνα– δεν στηρίζουν διπλωματικά την Τουρκία στο θέμα αυτό. Ειδικά η Ρωσία προτίμησε μια βαθιά σιωπή σχετικά με τις θαλάσσιες περιοχές της Ανατολικής Μεσογείου.
Ακόμα ένα πρόβλημα με το δόγμα είναι ότι δεν μπορούν να προβλεφθούν οι αντιδράσεις των άλλων στις κινήσεις που πρέπει να κάνει η Τουρκία.
Τα μέσα που χρησιμοποίησε η Τουρκία ήταν οι στρατιωτικές ασκήσεις, η αποστολή ναυτικού στην περιοχή, η δέσμευση περιοχών με Navtex και η υπογραφή συμφωνίας οριοθέτησης ΑΟΖ με τη Λιβύη. Η Ελλάδα (που έχει δίπλα της τις ΗΠΑ, την ΕΕ, καθώς και τη Γαλλία, την Αίγυπτο, το Ισραήλ, ακόμα και τα ΗΑΕ) υπέγραψε συμφωνία οριοθέτησης με την Αίγυπτο και έφερε την Τουρκία σε δύσκολη θέση.
Την επικάλυψη θαλάσσιων περιοχών που οριοθέτησε η Τουρκία με τη Λιβύη, η Άγκυρα την αντιμετώπισε με δηλώσεις του τύπου «Η συμφωνία δεν έχει ισχύ», χωρίς να μπορεί να κάνει τίποτε άλλο. (Άλλωστε δεν θα μπορούσε να κάνει κάτι, και αυτό το ενδεχόμενο δεν είχε προβλεφθεί.)
Η «Γαλάζια πατρίδα» οδεύει προς έναν σιωπηλό θάνατο
Με την τελευταία κρίση [ΣτΜ: στην Ανατολική Μεσόγειο] αποκαλύφθηκε ότι η δυνατότητα αντίστασης της κυβέρνησης του Ερντογάν απέναντι στη Δύση ήταν πολύ χαμηλή και η αντοχή της ήταν πολύ περιορισμένη. Αυτό θα πρέπει να είναι το πιο διδακτικό μέρος της.
Συνειδητοποιώντας την κατάσταση, ο Ερντογάν και ο Τσαβούσογλου άρχισαν να αποσύρονται ήσυχα-ήσυχα από την περιοχή, λέγοντας από τη μία ότι «από εμάς δεν πρόκειται να υπάρξει ατύχημα, θα κάνουμε ό,τι είναι απαραίτητο για να μην υπάρξει», και από την άλλη ότι «σκίσαμε τον χάρτη της Σεβίλλης και φεύγουμε».
Το πρώτο σημάδι το έδειξε μετά την τηλεφωνική κλήση από τη Μέρκελ στα τέλη Ιουλίου, με τη Navtex που είδαμε να δημοσιεύεται για το Oruç Reis. Αργότερα το πλοίο, το οποίο έχει γίνει σχεδόν το σύμβολο της «Γαλάζιας πατρίδας», αγκυροβόλησε στο λιμάνι της Αττάλειας.
Δεύτερον, Oruç Reis δεν μπόρεσε να εισέλθει στην περιοχή που οριοθετήθηκε από τη συμφωνία μεταξύ της Αιγύπτου και της Ελλάδας. Αυτό σημαίνει ότι παρόλο που δήλωσε ότι δεν αναγνωρίζει αυτήν τη συμφωνία, παρότι έστειλε και μια σχετική επιστολή στον ΟΗΕ, στην πραγματικότητα απέφυγε να εισέλθει σε αυτήν την περιοχή μιας και δεν μπορούσε να διακινδυνεύσει περαιτέρω αντίδραση από την ΕΕ. (Ακόμα και οι υπερασπιστές της «Γαλάζιας πατρίδας» αγνόησαν αυτό το σημείο και προτίμησαν να το προσπεράσουν.)
Το τρίτο στάδιο της σιωπηλής απομάκρυνσης από τη «Γαλάζια πατρίδα» ήρθε με την ανακοίνωση της κυβέρνησης Ερντογάν ότι ήταν έτοιμη να διαπραγματευτεί «χωρίς προϋποθέσεις».
Εάν, όπως ισχυρίστηκαν τα κυβερνητικά μέσα ενημέρωσης, όλη αυτή η ένταση είναι μια συνειδητή στρατηγική που έγινε για να υποχρεωθεί η Ελλάδα να καθίσει στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων, αυτό δείχνει την τραγική κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει η εξωτερική πολιτική της Τουρκίας.
Εάν η Τουρκία θεωρεί διπλωματική επιτυχία το να μπορεί να καθίσει στο τραπέζι των συζητήσεων με την Ελλάδα, αυτό είναι κάτι που θα πρέπει να γραφτεί στα βιβλία.
Εάν οι ναυτιλιακές δικαιοδοσίες στην Ανατολική Μεσόγειο έρθουν στην ατζέντα των διαπραγματεύσεων με την Ελλάδα, τότε η «Γαλάζια πατρίδα» θα έχει εγκαταλειφθεί εντελώς. Όλες οι διατριβές που έγιναν πάνω σε αυτό το δόγμα θα καταρρεύσουν πλήρως.
Οι διερευνητικές συνομιλίες με την Ελλάδα, ο συμβιβασμός με τον Μακρόν και οι ισχυρισμοί για την αγορά πυραύλων από τη Γαλλία αποτελούν σημάδια εγκατάλειψης της «Γαλάζιας πατρίδας», που οδεύει προς το τέλος, όπως οι φιλοδοξίες του AKP να δημιουργήσει μια σφαίρα επιρροής βασισμένη στη Μουσουλμανική Αδελφότητα.
_____
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην τουρκική γλώσσα στο gazeteduvar.com.tr. Ο δρ İlhan Uzgel είναι καθηγητής Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο της Άγκυρας.
- Τα άρθρα που δημοσιεύονται στην ενότητα Pontos Blog εκφράζουν αποκλειστικά την άποψη του γράφοντος.
