Ποντιακό λεξικό κυκλοφορεί στην Τουρκία – Το προλογίζει καθηγητής της Οξφόρδης

Aνησυχούσε για χρόνια, με ένα τρομερό αίσθημα χρέους να τον βασανίζει μέσα του, για το μέλλον της ποντιακής διαλέκτου στον ιστορικό Πόντο. Ο λόγος για τον Βαχίτ Τουρσούν (Vahit Tursun), ο οποίος συνέλεξε τις λέξεις που μάζευε για δεκαετίες και τις μετέφερε σε ένα ποντιακό-τουρκικό λεξικό, που κυκλοφορεί στην Τουρκία από τον εκδοτικό οίκο «Heyamola Yayınları», ιδιοκτήτης του οπoίου είναι ο συγγραφέας Ομέρ Ασάν (Ömer Asan) και αναμένεται να προκαλέσει πολλές συζητήσεις στη γειτονική χώρα. Ο Ομέρ Ασάν είχε γίνει γνωστός στον ποντιακό χώρο με το βιβλίο του Pontos Kültürü, που κυκλοφόρησε στην Τουρκία και αργότερα στην Ελλάδα με τίτλο Ποντιακός Πολιτισμός.

Το λεξικό του Τουρσούν είναι μια εκπληκτική δερματόδετη έκδοση 610 σελίδων, στις οποίες «χορεύουν» 14.400 ποντιακές λέξεις, όπως αυτές πάλλονταν τόσα χρόνια μέσα στο μυαλό του.

Μάλιστα, στο εξώφυλλο είναι χαραγμένη και αναπαράγεται κατ’εξακολούθηση η λέξη «τ’εμέτερον», δηλαδή «το δικό μας». «Είναι μια καταγραφή για τα εγγόνια μας. Να ξέρουν ποια γλώσσα μιλούσαν οι παππούδες τους», λέει στο pontos-news ο Τουρσούν, ο οποίος μίλησε για τη συλλογή των λέξεων που 20 χρόνια εσώρευε, μάζευε δηλαδή, καθότι η δουλειά που έκανε για να βιοποριστεί ήταν πολύ διαφορετική.

Αφιερώθηκε στη γλώσσα
Ο ίδιος, όμως, είχε πάντα μεγάλη έννοια τη συλλογή των λέξεων, σαν υποχρέωση. «Αφιερώθηκε στη γλώσσα», αναφέρει η σύζυγός του Μπακιγιέ (Bakiye), η οποία μας μετέφερε την αγωνία που είχε ο άνδρας της για τα ρωμέικα. «Πάντα με ρωτούσε, ‘αυτή τη λέξη πως τη λέγαμε;’. Είχε το τετράδιο κάτω από το μαξιλάρι του και μέσα στον ύπνο του ξυπνούσε επειδή θυμόταν λέξεις και τις κατέγραφε», λέει.

Ο συγγραφέας Βαχίτ Τουρσούν (φωτ.: Χρήστος Κωνσταντινίδης)

«Ξεχνάς αμέσως όταν μιλάς μια άλλη γλώσσα που μοιάζει στη μητρική σου. Είναι ποντιακό ή νεοελληνικό, αναρωτιέσαι», προσθέτει ο Τουρσούν, ο οποίος είχε ως πηγές το κορυφαίο ποντιακό λεξικό του Άνθιμου Παπαδόπουλου, το βιβλίο του Ομέρ Ασάν, του Αχμέτ Αλτινμπάς, το εγχειρίδιο των Σπυρόπουλου-Ρεβυθιάδου για τη διάλεκτο του Όφεως και φυσικά τους Ρωμαίους του Πόντου, ιδιαίτερα τις γυναίκες.

Γιατί; «Η γλώσσα αν έχει διατηρηθεί μέχρι σήμερα στην Τραπεζούντα, είναι λόγω των γυναικών. Από τις μητέρες μας διατηρήσαμε τη γλώσσα. Γιατί εκείνες δεν ήρθαν πολύ σε επαφή με τον έξω κόσμο. Γι’ αυτό διατηρήθηκε η γλώσσα», υποστηρίζει ο Τραπεζούντιος, ο οποίος ονειρεύεται για το λεξικό του να γυριστεί ένα συμβολικό τηλεοπτικό σποτ, στο οποίο θα ακούγεται η κεμεντζέ, μια γιαγιά θα δίνει το λεξικό στην κόρη της και εκείνη σε ένα μικρό κοριτσάκι.

Ταξίδι μέσα από τις λέξεις
Όποιος έχει πάθος με τη γλώσσα αισθάνεται σαν να ταξιδεύει μέσα από τις λέξεις. «Το ταξίδι αυτό σε φέρνει κοντά στους παππούδες σου. Τους καταλαβαίνεις. Βλέπεις πώς μιλούσαν και ποιες λέξεις χρησιμοποιούσαν. Οι ρίζες των λέξεων μας πάνε ακόμα και 1.000 χρόνια πίσω. Ο άνθρωπος διαβάζει ιστορία για να ξέρει από που ήλθε. Αυτό το βλέπω εγώ μέσα από τις λέξεις», υποστηρίζει ο Τουρσούν, το λεξικό του οποίου προλογίζει ο ομότιμος καθηγητής γλωσσολογίας της Οξφόρδης Πίτερ Μάκριτζ (Peter Mackridge).

«Ως ειδικός της ελληνικής γλώσσας και του πολιτισμού, θεωρώ θαυμαστό το γεγονός ότι τόσες πολλές λέξεις και γράμματα, χαρακτηριστικά της αρχαίας ελληνικής γλώσσας που εξαφανίστηκαν από τη νεοελληνική, που μιλήθηκε στην Ελλάδα σήμερα, σώζονται στα στόματα εκείνων που εξακολουθούν να ζουν στις κοιλάδες και τα παρχάρια (εξοχικά βουνά) του Πόντου», αναφέρει μεταξύ άλλων στην εισαγωγή του ο Μάκριτζ.

«Το λεξικό είναι ένα έργο ζωής του Τουρσούν. Είναι ένα πραγματικός θησαυρός της ποντιακής κουλτούρας. Μερικές από τις λέξεις που απαριθμούνται στο λεξικό του είναι λέξεις που προέρχονται από τα αρχαία ελληνικά και δεν έχουν καταγραφεί σε μελέτες άλλης ελληνικής διαλέκτου, συμπεριλαμβανομένων των ποντιακών ελληνικών που μιλούσαν οι χριστιανοί».

Τι σπάνιο περιέχει το συγκεκριμένο λεξικό; Στις σελίδες του θα βρούμε εκατοντάδες αρχαίες ελληνικές λέξεις, όπως γαλατόθρεφτος (μεγαλωμένος με γάλα), ηλοπυριάζω (καίω κάτω από τον ήλιο), ηλοχάσι (καύσωνας), κωλοκούσκουτσο (ιερό οστό), κολλοτούρα (κολλίτσιδα), οι οποίες δεν έχουν καταγραφεί ποτέ πουθενά και έρχονται να συμπληρωθούν στον ελληνικό λεξιλογικό θησαυρό. Επίσης, υπάρχουν αρκετές αρχαίες ελληνικές λέξεις, όπως “ίρο” που σημαίνει ουράνιο τόξο, που πλέον δεν χρησιμοποιείται σε καμία διάλεκτο.

Ακόμη, εξηγεί τη διαφορά λέξεων με ίδια σχεδόν σημασία, όπως αφόρηγος (σ.σ. αυτός που δεν φορά ρούχα) και αφόρηχτος (σ.σ. αυτός που δεν του έχουν φορέσει ρούχα) ή αβυζάληγος και αβυζάληχτος. Στις εκατοντάδες σελίδες του περιλαμβάνονται λήμματα από όλα τα ιδιώματα της ποντιακής που μιλιέται σήμερα στην Τραπεζούντα, δηλαδή από Τόνια, Ματσούκα, Σούρμενα, Όφι και Κατωχώρι και 8.000 παραδειγματικές φράσεις που περιέχουν ανέκδοτα, παροιμίες, στιχάκια, ευχές, κατάρες, βρισιές κτλ, που παρουσιάζουν τον τρόπο ζωής αυτού του πληθυσμού.

Πόσο μπορεί να συμβάλλει το λεξικό στη διάσωση της διαλέκτου; Ο ερευνητής είναι συγκρατημένος: «Το λεξικό θα βοηθήσει αυτούς που ξέρουν να μιλούν ρωμέικα να θυμηθούν λέξεις. Η δουλειά διαμορφώθηκε έτσι ώστε να χρησιμοποιηθεί από ερευνητές», απαντά ο Τουρσούν και καταλήγει: «Πρέπει να εκδοθεί και ένα ανάλογο λεξικό που να είναι τουρκοποντιακό, ώστε να εξελιχθούν οι προσπάθειες διατήρησης της γλώσσας».

Μετά το λεξικό, ο Βαχίτ Τουρσούν ετοιμάζει και άλλες συγγραφικές απόπειρες. Η επόμενη δουλειά είναι γλωσσολογική ανάλυση και σύγκριση των ιδιωμάτων μεταξύ Τόνιας και Όφεως. Για να αποδώσει αυτήν τη διαδικασία συνέλεξε πάνω από 100 ανέκδοτες ιστορίες από διάφορα χωριά, δίνοντας γραμματικές πληροφορίες που δεν είναι καταγεγραμμένες σε ελληνικές εκδόσεις.

Χρήστος Κωνσταντινίδης