Ανάμεσα στα πολύτιμα έγγραφα της Βιβλιοθήκης της Βουλής για τη Θράκη υπάρχει και μια άγνωστη μελέτη του 1886, για τη Βιζύη. Συντάκτης της μελέτης αυτής είναι ο Σάββας Ιωαννίδης δάσκαλος, όπως μας πληροφορεί ο ίδιος γράφοντας: «Από ενός ήδη και επέκεινα έτους λαχών διδάσκαλος της εν Βιζύη Ελλ. Σχολής εύρισκον παρηγορίαν εις την περιήγησιν και την έρευναν ταύτης τε και της περί αυτήν χώρας».
Πρόκειται για μια εργασία 21 πυκνογραμμένων χειρόγραφων σελίδων.
Ο Ιωαννίδης, που η εργασία του έχει ημερομηνία 16 Φεβρουαρίου 1886, περιγράφει την ευρύτερη περιοχή της Βιζύης αναφέροντας, ότι ουσιαστικά αποτελείται «από τρεις αυχένας ων ο είς από ετέρου απέχουσιν αλλήλων 20 λεπτά της ώρας και ο μεν ύπερθεν και ΒΑ καλείται Κιοζ-Τεπές ο δε διάμεσος Δάματα, ο δε τρίτος αυτή αύτη η Βιζύη, επικρεμάμενοι ουτωσίν άπαντες επί της προς την Προποντίδα πεδιάδος.
Με αξιοσημείωτη ακριβολογία μάς δίνει εικόνα των αρχαιολογικών θησαυρών που ήταν ορατοί στην ευρύτερη περιοχή της Βιζύης, όπως αγάλματα, ενεπίγραφες στήλες, υπολείμματα τειχών και πύργων, εκκλησίες, μουσουλμανικοί τεκέδες κτλ.
Για τον Κιοζ-Τεπέ εξηγεί ότι καλείται έτσι γιατί βλέπει προς Ανατολάς τον Εύξεινο Πόντο και από την άλλη πλευρά την περί την Προποντίδα χώρα, είναι δηλαδή ορατός από πολλές πλευρές. Επιπλέον περιγράφει εκεί «τύμβον μεγαλοπρεπή (χώμα) παρ’ ώ προς Α. η προς Μήδειαν οδός και η υπ’ αυτήν φάραγξ, ένθα σειρά παναρχαίων μνημείων, κατοικιών προγενεστέρων γενεών, άς οι ενταύθα (εκ παραδόσεως) καλούσι Βεζεστένιον ή αγοράν.
Για τον αυχένα Δάματα ο Ιωαννίδης γράφει ότι είναι «περίβλεπτος και φύσει οχυρωμένη θέσις», που δεσπόζει επί της οδού προς Μήδεια και Σαμμακόβι, θεωρώντας ότι ήταν θέση αρχαίας φρυκτωρίας. Συμπληρώνει μάλιστα: «Και τωόντι μεν επί Βυζαντινών η τοιάδε θέσις αυτής εχρησίμευεν τότε ως πυρσός τηλεγραφικός μεταξύ Βυζαντίου, νυν δε παρά Οθωμανοίς μόνον κατά την πρώτην του Ραμαζανίου διά πυράς λινελαίου ανακαιομένης προειδοποιεί προς τους πέριξ Μουσουλμάνους την εις το Ραμαζάνιον είσοδον, έστι δε θεατή καθ’ άπαντα τα σημεία του ορίζοντος 15-20 ώρας.
- Διαβάστε ολόκληρο το άρθρο του Παντελή Στεφ. Αθανασιάδη και εκτενή αποσπάσματα της μελέτης του Σάββα Ιωαννίδη στο sitalkisking.blogspot.com.