Μια σαφής ένδειξη του πόσο οικείο πρόσωπο είναι για τους Έλληνες η Παναγία, είναι πως κάθε τόπος και σχεδόν κάθε εικόνα έχει μια επωνυμία. Ο Έλληνας δίνοντάς Της την επωνυμία Της δείχνει ότι Την θεωρεί δική του, ότι είναι κοντά του, ότι τον προστατεύει. Πριν από πέντε χρόνια έγραψα άρθρο με τις «300 επωνυμίες της Παναγίας». Όμως αναζητώντας έκτοτε περισσότερες επωνυμίες Της, βρέθηκα προ ευχάριστης εκπλήξεως.
Σε όλη την Ορθοδοξία ξεπερνούν τις χίλιες οι επωνυμίες που έχουν αποδοθεί στην Παναγία.
Έλληνες, Ρώσοι, Ουκρανοί, Βούλγαροι, Σέρβοι, Πολωνοί, Ρουμάνοι, Αλβανοί, Τσέχοι, Σλοβάκοι, όλοι έχουν δώσει ονόματα στην Παναγία. Σε όλη την Ορθοδοξία κάθε ερευνητής όλο και νομίζει ότι ολοκλήρωσε τον κατάλογο και όλο κάποια νέα επωνυμία προκύπτει. Τόση είναι η αγάπη, η γόνιμη σκέψη και η εφευρετικότητα όχι μόνο των καλλιτεχνών και των λογίων, αλλά και του απλού πιστού λαού, που γεννά συνεχώς και νέα επίθετα στην Παναγία.
(Φωτ.: ΑΠΕ-ΜΠΕ / Ηλία Μάκος)
Αυτά μπορούν να χωριστούν σε οκτώ κατηγορίες:
Από την παράσταση της Παναγίας στην εικόνα. Τέτοια επίθετα είναι η Βρεφοκρατούσα, η Γλυκοφιλούσα, η Γαλακτοτροφούσα, η Πλατυτέρα των Ουρανών, η Οδηγήτρια και άλλα. Είναι ακόμη το επίθετο «Δεξιοκρατούσα», ή «Δεξιά», όταν κρατάει τον Χριστό στο δεξί της χέρι και όχι προς το μέρος της καρδιάς της. Ακόμη «Μεγαλομάτα», όταν έχει μεγάλα μάτια. Υπάρχουν και ονόματα που συνδυάζονται με μιαν ιερή ιστορία. Λόγου χάρη, το όνομα της Εικόνας «Άξιον Εστί», που είναι θησαυρισμένη στο Ναό του Πρωτάτου, στις Καρυές του Αγίου Όρους, πήρε το όνομα από το θαύμα που επιτελέσθηκε από τον Αρχάγγελο Γαβριήλ, μπροστά της, όταν βρισκόταν σε κελί του Αγίου Όρους. Κατά την παράδοση ο Αρχάγγελος χάραξε τον γνωστό ύμνο «Αξιον εστίν» σε πλάκα και έγινε άφαντος. Επίσης το επίθετο «Τριχερούσα» το πήρε η εικόνα της Παναγίας από το ότι υπάρχει σ’ αυτήν ένα τρίτο χέρι, που συμβολίζει το θαύμα που συνέβη στον υμνητή και δογματίσαντα για την Παναγία Άγιο Ιωάννη τον Δαμασκηνό.
Το δεξί χέρι του το έκοψαν μουσουλμάνοι, και θαυματουργικά αποκαταστάθηκε.
Η Παναγία η «Εσφαγμένη» ονομάστηκε έτσι γιατί κατά την παράδοση μοναχός θύμωσε μαζί της και με μαχαίρι κτύπησε την εικόνα της Παναγίας στο πρόσωπο. Τότε από την εικόνα άρχισε να τρέχει αίμα, ενώ ο μοναχός τυφλώθηκε και έκανε σαν τρελός. Ο μοναχός ζήτησε συγγνώμη και συγχωρέθηκε, αλλά το χέρι που χτύπησε την Παναγία τιμωρήθηκε, αφού έμεινε άλιωτο μετά το θάνατο του μοναχού. Υπάρχει ακόμη η Παναγία η «Πυροβοληθείσα», στη Μονή Βατοπεδίου, αφού την εικόνα της την χτύπησαν με όπλο Τούρκοι. «Σφαγμένη» είναι και η εικόνα της Παναγίας της Πορταΐτισσας, της Μονής Ιβήρων, που ονομάστηκε έτσι με το θαύμα που έκανε η Παναγία, να φανερώσει τη θέληση της να παραμείνει στην είσοδο της Μονής ως θυρωρός, για να την προστατεύει… Υπάρχει και η «Ακαθή» στη Σχοινούσα, όπου ο Χριστός είναι όρθιος (ακάθιστος) και όχι στην αγκαλιά της Παναγίας…
Παναγία η Πορταΐτισσα
Από τον τόπο της. Έτσι υπάρχει η Παναγία η Ιεροσολυμίτισσα, στους Αγίους Τόπους, η Παναγία Σουμελά, από την ομώνυμη Μονή στο όρος Μελά του Πόντου, η Αθηνιώτισσα, η Καστριώτισσα, η Κάμπου, η Πυργιανή, η Εγκλειστριανή ( από τη Μονή του Οσίου Νεοφύτου του Εγκλείστου), η Σπηλιανή, η Μεγαλοσπηλαιώτισσα ( του Μεγάλου Σπηλαίου Καλαβρύτων), η Τουρλιανή, η Θαλασσινή, η Καλαμού, η Καμινιώτισσα, η Βλαχερνίτισσα, η Ολυμπιώτισσα, η Πλατανιώτισσα, η Καταπολιανή, η Χοζοβιώτισσα στην Αμοργό (από τη Μονή Χοζεβά των Αγίων Τόπων), η Παμμακάριστος (από Μονή της Κωνσταντινούπολης), η Αγία Σιών, η Εικοσιφοίνισσα, η Έλωνα, η Τροοδίτισσα, η Κυκκώτισσα, η Μαλεβή (από το όρος Πάρνων, που λέγεται και Μαλεβός), η Καλαμιώτισσα (από το όρος Κάλαμος της Ανάφης), η Αμπελακιώτισσα, από το ομώνυμο χωριό στη Ναυπακτία, η Βουρλιώτισσα (από τα Βουρλά της Ιωνίας) κ.ά.
Από την τεχνοτροπία του ναού της. Τέτοια επίθετα είναι η Εκατονταπυλιανή, η Θολοσκέπαστη, η Μολυβδοσκέπαστη, η Πελεκητή, η Κρεμαστή, η Μαρμαριώτισσα.
Από το όνομα του κτίτορα του ναού ή της μονής της. Τέτοια επίθετα είναι Παναγία η Παχειά, η Γλυκειά (από το επίθετο Γλυκύς), η Περλιγκού, η Λυκοδήμου, η Κοροβιλιά.
Η Παναγία Δεξιά στη Θεσσαλονίκη (φωτ.: Χριστίνα Κωνσταντάκη)
Από το μήνα που εορτάζεται η Παναγία. Σοτομπριανή, Βρεχούσα, Αυγουστιανή και Δεκαπεντούσα, Τριτιανή, Μεσοσπορίτισσα, Βροντού κ.ά.
Από τα θαύματα της Παναγίας. Γοργοεπήκοος, Ελεούσα, Ελεήστρα, Γιάτρισσα, Θεραπεία, Γαιματούσα (σταματά την αιμορραγία), Υγεία, Υπακοή, Ψυχοσώστρα, Παραμυθία, Παρηγορήτρα, Παυσολύπη, Φανερωμένη, Μυροβλύτισσα, Γερόντισσα.
Εγκωμιαστικά από την έξαρση της αγάπης των πιστών. Συνήθως χρησιμοποιείται επίθετο με πρώτο συνθετικό τον χρυσό: Χρυσοκελλαριά, Χρυσοσπηλιώτισσα, Χρυσοπηγή, Χρυσογαλούσα, Χρυσοποδαρίτισσα, Χρυσοχεριά…
Υπάρχουν όμως και άλλα, όπως Αγγελόκτιστη, Αερινή, Αναφωνήτρα, Επίσκεψις, Παντάνασσα, Τρανή, Χιλιαρμενίτισσα.
Αυτά που της έδωσαν οι υμνογράφοι της Εκκλησίας. Κυρίως προέρχονται από τον Ακάθιστο Ύμνο: Αμόλυντος, Υψηλοτέρα, Καθέδρα, Κλίμαξ, Σκέπη, Πόλη, Παράκλησις, Επίσκεψις, Καταφυγή, Κεχαριτωμένη, Χώρα του Αχώρητου, Όρος Αλατόμητον.
Τα μεγάλα προσκυνήματα στην Ελλάδα
Πλήθη πιστών προστρέχουν στα μεγάλα –πανελλαδικά– και στα τοπικά προσκυνήματα της Παναγίας σε όλη τη χώρα τις ημέρες αυτές του «Πάσχα του καλοκαιριού», όπως χαρακτηρίζεται η εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Το πρώτο σε προσέλευση πιστών είναι της Μεγαλόχαρης της Τήνου, με περίπου 1.000.000 προσκυνητές ετησίως, της Σουμελά στο Βέρμιο, με 500.000 προσκυνητές ετησίως, και της Εκατονταπυλιανής Πάρου, με 300.000 πιστούς.
Η εικόνα της Παναγίας της Εκατονταπυλιανής (φωτ.: ekatontapyliani.gr)
Στη Θράκη
Στις Φέρρες η Παναγία η Κοσμοσώτειρα και στη Σαμοθράκη η Παναγία η Κρημνιώτισσα. • Στην Κομοτηνή η Κοίμηση της Θεοτόκου και η Μονή της Παναγίας της Φανερωμένης. • Στην Ξάνθη η Παναγία η Αρχαγγελιώτισσα και η Παναγία η Καλαμού.
Στη Μακεδονία
Στη Δράμα η Εικοσιφοίνισσα. • Στο Κιλκίς η Παναγία η Φιλαδελφειώτισσα. • Στη Μηχανιώνα η Παναγία η Φανερωμένη. • Στην Καστοριά η Παναγία η Μαυριώτισσα. • Στη Θεσσαλονίκη η Παναγία η Δεξιά, η Παναγία η Ελεούσα, η Παναγία η Φανερωμένη, η Παναγία η Γοργοεπήκοος, η Παναγία η Βρεφοκρατούσα.
Στις Πρέσπες η Παναγία η Πορφυρά.
Στην Ήπειρο
Στην Άρτα εικόνες περίπυστες είναι της Παναγίας Ροβελίστης, Κυρίας Πεφανερωμένης, Παναγίας Γεροντίσσης, Βρεφοκρατούσης και Σκουληκαριάς. • Στην Παραμυθιά η Κοίμηση Θεοτόκου των Παγανιών και του Γηρομερίου.
Στα Ιόνια Νησιά
Στην Κέρκυρα της Μυρτιδιωτίσσης, της Παλαιοκαστριτίσσης, της Πλατυτέρας, της Κυράς των Αγγέλων. • Στους Παξούς στο Νησάκι της Παναγίας. • Στην Κεφαλληνία Υπεραγίας Θεοτόκου Άτρου, Αγριλίων, Θεμάτων, Κηπουραίων και Παλαιοχέρσου. • Στη Λευκάδα η Φανερωμένη. • Στη Ζάκυνθο εικόνες περίπυστες είναι της Αναφωνήτριας, της Σκοπιωτίσσης, της Χρυσοπηγής, της Λαουρένταινας, της Γαλανούσας, της Μυρτιδιωτίσσης, της Παναγούλας, της Σπηλούλας, της Βιγλατσούρας, της Σγουροπουλιάς. • Στα Κύθηρα η Μυρτιδιώτισσα.
(Φωτ.: ΑΠΕ-ΜΠΕ / STR)
Στη Θεσσαλία
Στη Μαγνησία η Παναγία η Ξενιά. • Στην Καλαμπάκα η Κοίμηση Θεοτόκου Σταγιάδων και η Κοίμηση Θεοτόκου Βυτουμά. • Στα Τρίκαλα η Κοίμηση Λαγκαδιάς. • Στα Φάρσαλα η Παναγία η Δεμερλιώτισσα. • Στη Σκιάθο η Παναγία η Εικονίστρα.
Στη Στερεά Ελλάδα
Στο Καρπενήσι η Παναγία η Προυσού και η Παναγία Τατάρνης. • Στο Μεσολόγγι η Αγία Ελεούσα. • Στη Ναύπακτο η Παναγία η Αμπελακιώτισσα. • Στη Θήβα η Μεγάλη Παναγιά και η Παναγία η Σκριπού Ορχομενού. • Στην Αθήνα η Κοίμηση Θεοτόκου Πεντέλης, Ρόμβης, και Παντανάσσης (Μοναστηράκι). • Στη Φθιώτιδα οι Μονές Αγάθωνος και Δαμάστας. • Στη Φωκίδα η Παναγία της Βαρνακόβης.
Στηn Εύβοια εικόνες περίπυστες είναι της Παναγίας της Φανερωμένης Αρτάκης, της Χιλιαδούς, της Ντινιούς στην Ιστιαία, της Κοιμήσεως Θεοτόκου Μάτζαρη Οξυλίθου.
Στην Πελοπόννησο
Στην Κόρινθο η Παναγία η Φανερωμένη Χιλιομοδίου. • Στα Καλάβρυτα, της Μονής Μεγάλου Σπηλαίου. Επίσης περίπυστες εικόνες είναι της Παναγίας της Τρυπητής, της Μακελλαριάς, και το Προσκύνημα της Παναγίας της Πλατανιώτισσας. • Στην Πάτρα η Κοίμηση του Γηροκομείου. • Στην Ηλεία η Κοίμηση Θεοτόκου Κρυονερίου Αγίας Ελεούσης Βαρθολομιού και Χρυσοπηγής Δίβρης. • Στη Μεσσηνία η Κοίμηση της Θεοτόκου Μονής Βουλκάνου. • Στη Λακωνία η Παναγία η Χρυσαφίτισσα στη Μονεμβασία και η Παναγία η Παντάνασσα στον Μιστρά. • Στην Αρκαδία η Παναγία της Έλωνας, της Αρτοκωστάς, της Παλαιοπαναγιάς, της Μαλεβής. Επίσης η Κοίμηση Θεοτόκου Κερνίτσης και Μπούρα.
Παναγία η Γλυκοφιλούσα (φωτ.: ΑΠΕ-ΜΠΕ / Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο / STR)
Στα Νησιά του Αιγαίου
Στην Τήνο η Παναγία η Ευαγγελίστρια. • Στην Πάρο η Εκατονταπυλιανή. • Στη Σαντορίνη η Παναγία Επισκοπής. • Στην Αμοργό η Χοζοβιώτισσα. • Στην Ανάφη η Παναγία η Καλαμιώτισσα. • Στην Ίο η Κοίμηση. • Στην Άνδρο η Θεοσκέπαστη. • Στην Σάμο η Παναγία Καρλοβάσου. • Στη Μυτιλήνη η Παναγία Αγιάσου. • Στη Χίο της Παναγίας της Βρεφοκρατούσας.
Στη Δωδεκάνησο
Στη Νίσυρο η Παναγία η Σπηλιανή. • Στη Ρόδο η Παναγία της Φιλερήμου, η Παραμυθία, της Τσαμπίκας και η Φανερωμένη Ιξιάς. • Στη Λέρο η Παναγία του Κάστρου. • Στην Αστυπάλαια η Παναγία η Πορταΐτισσα. • Στην Κάρπαθο η Παναγία η Λαρνιώτισσα
Στην Κρήτη
Στο Ηράκλειο η Κοίμηση Θεοτόκου Αγκαράθου, Καλυβιανής και Παληανής. • Στην Ιεράπετρα η Παναγία η Φανερωμένη. • Στη Νεάπολη η «Μεγάλη Παναγιά». • Στον Κίσσαμο Παναγία η Κυρά των Αγγέλων και η Παναγία η Χρυσοσκαλίτισσα.
Γιώργος Ν. Παπαθανασόπουλος
