Ο Ρουπέν Χαν Αζάντ,1 ένας από τους ιδρυτές του Αρμενικού Επαναστατικού Κόμματος «Χιντσάκ»,2 στα απομνημονεύματά του μας περιγράφει την πολιτική δράση των Αρμενίων επαναστατών στην Αθήνα. Ένα χρόνο μετά την αιματηρή διαδήλωση των Αρμενίων στο Κουμ Καπού3 (Κοντοσκάλι) της Κωνσταντινούπολης, ο Ρουπέν Χαν Αζάντ μας δίνει πολλές πληροφορίες για τη δράση των Αρμενίων στην Αθήνα, αλλά και για την έμπρακτη στήριξη του αγώνα τους και την αλληλεγγύη που επέδειξαν πολλοί Έλληνες ώστε να πραγματοποιηθεί η εκδήλωση στο κέντρο της πόλης με αφορμή τη συμπλήρωση ενός έτους από τα γεγονότα. Ο συντάκτης του κειμένου είναι αρκετά επιεικής, σε σχέση με τον ελληνικό Τύπο της εποχής, όσον αφορά τη στάση της ελληνικής κυβέρνησης στην πραγματοποίηση αυτής της εκδήλωσης.
Αλλά ας δώσουμε το λόγο στον Ρουπέν:
Μετά την αιματηρή διαδήλωση της 15ης Ιουλίου 1890, πολλοί Αρμένιοι αγωνιστές του κόμματος Χιντσάκ διέφυγαν προς διάφορες χώρες. Μεταξύ αυτών που έφτασαν στην Αθήνα, ήταν και ο Μιχράν Νταματιάν.4
Την εποχή εκείνη στην Αθήνα δεν υπήρχε αρμενικός πληθυσμός για να αναπτυχθεί επαναστατική δράση. Αλλά είχαμε πληροφορηθεί ότι αρκετά κοντά στην πρωτεύουσα, στην περιοχή της Κορίνθου, πραγματοποιούνταν ένα μεγάλο έργο για τη διάνοιξη του ισθμού. Στο έργο αυτό είχαν έρθει ως εργάτες περίπου 2.000 Αρμένιοι, αποκλειστικά σχεδόν από το Μους της Αρμενίας, και ανάμεσά τους υπήρχε ένας μικρός πυρήνας από μέλη του Χιντσάκ που προσπαθούσε να οργανώσει μικρές ομάδες για αποστολές στην πατρίδα. Τον Ιούλιο του 1891 έφτασα από την Αίγυπτο και ήρθα σε επαφή με τον Μιχράν Νταματιάν, ο οποίος θα μεσολαβούσε για μια συνάντηση με την ηγεσία της «Ανατολικής Ομοσπονδίας»,5 οργάνωση που είχε ως σκοπό την υποστήριξη και το συντονισμό όλων των λαών που είχαν εξεγερθεί ενάντια στην Τουρκία.
Πανοραμική φωτογραφία της Αθήνας από το λόφο Νυμφών 1880-90 (φωτ.: Αφοί Ρωμαΐδη)
Εν τω μεταξύ, είχαμε κάνει μια συνάντηση με τον Μιχράν για να οργανώσουμε μια εκδήλωση για τα γεγονότα στο Κουμ Καπού, και μέσω αυτής να τιμήσουμε τους αγωνιστές μας που έπεσαν εκεί. Η πρώτη μας σκέψη ήταν να την οργανώσουμε σ’ έναν κλειστό κύκλο Αρμενίων στην Κόρινθο. Λίγο αργότερα, συζητώντας, συμπεράναμε ότι θα ήταν καλύτερο να έρθουν οι εργάτες στην Αθήνα και να γίνει η εκδήλωση σε κάποια κεντρική πλατεία, και με την ευκαιρία να προσκαλέσουμε Έλληνες, Κρήτες, Αλβανούς και Μακεδόνες, όλους αυτούς που αγωνίζονταν ενάντια στον Σουλτάνο. Δημοσιεύσαμε την πρόσκλησή μας στις εφημερίδες και δεν άργησαν να ανταποκριθούν οι ενδιαφερόμενοι. Ήρθε σε επαφή μαζί μας ο Λεωνίδας Βούλγαρης,6 εκπρόσωπος της Ανατολικής Ομοσπονδίας, μια ηγετική φυσιογνωμία της πρόσφατης ιστορίας της Ελλάδας.
Η πρώτη μας συνάντηση έγινε στο σπίτι του στα Πατήσια. Την επόμενη μέρα, σ’ ένα καφενείο της Ομόνοιας, μαζί με τον Βούλγαρη συναντήσαμε τον πρόεδρο της Ανατολικής Ομοσπονδίας, τον 90χρονο στρατηγό Νότη Μπότσαρη,7 που έχαιρε μεγάλης εκτίμησης στους κύκλους του παλατιού, αλλά και από τον ίδιο τον βασιλιά. Λίγες μέρες πριν από την εκδήλωση, ο Τούρκος πρέσβης, ενημερωμένος προφανώς από τις εφημερίδες, ζήτησε από τον πρωθυπουργό Δηλιγιάννη να απαγορεύσει την εκδήλωσή μας. Ο πρωθυπουργός προς στιγμήν κίνησε τις διαδικασίες για να ικανοποιήσει τις απαιτήσεις του πρέσβη, σκεπτόμενος προφανώς ότι δεν αξίζει για μια εκδήλωση να δημιουργηθεί ένα διακρατικό ζήτημα.
Μετά από παρέμβαση του στρατηγού Μπότσαρη, που του είπε «θέλω να γνωρίζετε ότι οι Αρμένιοι είναι υπό την εποπτεία μου και δεν έχει κανένας το δικαίωμα να τους δημιουργεί προβλήματα σε αυτό που κάνουν», ο πρωθυπουργός άλλαξε τη στάση του.
Η εμπλοκή της κυβέρνησης μαθεύτηκε πολύ σύντομα στην κοινή γνώμη της Αθήνας, σε σημείο να σχολιάσουν ορισμένες εφημερίδες της πόλης, λειτουργώντας θετικά κι αυξάνοντας κατά πολύ τον αριθμό των ανθρώπων που θα συμμετείχαν, κάνοντας έτσι την εκδήλωσή μας μεγαλειώδη.
Με παράκληση του στρατηγού, ο Δήμος μάς διέθεσε την μπάντα του και σημαίες για το στολισμό. Πίσω από το βάθρο είχαμε τοποθετήσει σταυρωτά την ελληνική και την αρμενική σημαία, και μέσα σε δάφνινα στεφάνια είχαμε βάλει τις φωτογραφίες των αγωνιστών που είχαν δολοφονηθεί έναν χρόνο πριν. Κατά την έναρξη της εκδήλωσης είχε μαζευτεί πολύς κόσμος, είχαν έρθει και οι Αρμένιοι από την Κόρινθο, και την κάλυψαν πολλοί δημοσιογράφοι. Μ’ έναν πύρινο λόγο ξεκίνησε τις ομιλίες ο Βούλγαρης, και ακολούθησαν κι άλλοι ομιλητές.
Νότης Μπότσαρης
Στα ενδιάμεσα η μπάντα εκτελούσε ελληνικές κι αρμενικές μελωδίες. «Ζήτω η Ελλάδα», «Ζήτω η Αρμενία», «Κάτω η Τουρκία» – αυτά ήταν τα συνθήματα που ακούγονταν από το πλήθος. Γενικά, υπήρχε ένας διάχυτος ενθουσιασμός και τον λόγο πήραν και κάποιοι από το κοινό. Περισσότερο εντυπωσίασε τον κόσμο ένας 70χρονος ιερέας, μετά την ομιλία του οποίου ο κόσμος ξέσπασε σε χειροκροτήματα και επευφημίες. Μετά το πέρας της εκδήλωσης, όλο το πλήθος, με τη συνοδεία της μπάντας που παιάνιζε τον Εθνικό Ύμνο, κάναμε μια πορεία έως το σπίτι του στρατηγού Μπότσαρη. Ο στρατηγός είχε βγει στο μπαλκόνι σαν να μας περίμενε. Έδειχνε χαρούμενος κι ενθουσιασμένος.
Ένας από εμάς έβγαλε έναν σύντομο ευχαριστήριο λόγο στα ελληνικά, και τότε ο στρατηγός μάς κάλεσε στο σπίτι του. Είχαμε πάρει μαζί μας και του δωρίσαμε ένα από τα δάφνινα στεφάνια της εκδήλωσης. Εκείνος, αφού μας φίλησε στο μέτωπο, έγραψε αφιέρωση σε μια φωτογραφία του και μας την έδωσε. «Στείλτε αυτήν τη φωτογραφία στους συντρόφους σας και πείτε τους ότι ο στρατηγός αυτό που θέλει να δει περισσότερο πριν φύγει από τη ζωή είναι η ελεύθερη Αρμενία».
Τα λεγόμενά του μας φάνηκαν κάπως παράδοξα και ακατανόητα. Τόση θέρμη και αλληλεγγύη για τον αγώνα μας, για το λαό μας, μας είχε ξαφνιάσει. Αυτό που ήταν σίγουρο ήταν ότι ο στρατηγός ήταν ειλικρινής.
Την επόμενη μέρα αρκετές εφημερίδες είχαν ανταποκρίσεις από την εκδήλωση, και κάποιες από αυτές, με την ευκαιρία, δημοσίευσαν άρθρα για το Αρμενικό Ζήτημα. Μάθαμε από τον Τύπο ότι ο Τούρκος πρέσβης την ημέρα της εκδήλωσης είχε απομακρυνθεί από την Αθήνα, φοβούμενος κάποια πιθανή επίθεση, ενώ το σπίτι του φυλασσόταν από την αστυνομία.
Η καθημερινή εφημερίδα «Εφημερίς» περιγράφει τα γεγονότα με μια διαφορετική ματιά. Αξίζει να διαβάσουμε την καταγραφή που κάνει ο συντάκτης του κειμένου για αυτήν την εκδήλωση στην Αθήνα του 1891.
≈
«ΕΦΗΜΕΡΙΣ», 16 ΙΟΥΛΙΟΥ 1891
Η ΕΟΡΤΗ ΤΩΝ ΑΡΜΕΝΙΩΝ
Ως προηγγέλθη, οι εν Αθήναις παρεπιδημούντες πρόσφυγες εκ Κων/πόλεως Αρμένιοι εώρτασαν χθες την επέτειον της αυτόθι εξεγέρσεως των Αρμενίων. Την τελετήν είχεν αναλάβει υπό την προστασίαν του ο κεντρικός σύλλογος της Ανατολικής Ομοσπονδίας, ανέκαθεν προστάτης του αρμενικού ζητήματος.
Κατά το εκδοθέν πρόγραμμα, επρόκειτο να συνέλθωσιν εις την πλατείαν της «Ομονοίας», εκείθεν δε μετά μουσικής και σημαιών διερχόμενοι την οδόν Σταδίου να καταλήξωσιν εις τον κήπον του Απόλλωνος. Αλλά τι νομίζετε ότι συνέβη; Είχομεν συλλάβει χθες υπονοίας ότι η Κυβέρνησις ήθελεν εμποδίσει την διαδήλωσιν των Αρμενίων ίνα ευχαριστήση την Τουρκική Πρεσβείαν ήτις, ως εκ των υστέρων φαίνεται, επενέβη και εις την υπόθεσιν ταύτην.
Και δεν είχομεν άδικον. Η Κυβέρνησις ήτις, ως γνωστόν, εματαίωσε την παράστασιν του Κατσαντώνη και υπήκουσε και εις άλλας αξιώσεις του Τούρκου πρεσβευτού, δεν επέτρεψεν εις τους πτωχούς Αρμενίους να διέλθωσιν εν σώματι την οδόν Σταδίου και τας άλλας κεντρικάς οδούς της πόλεως! Στίφη λοιπόν αστυνομικών υπαλλήλων και κλητήρων ώρμησαν κατά των διαδηλωτών και τους διέταξαν να μεταβώσιν εις τον κήπον του Απόλλωνος δι’ άλλων αποκέντρων οδών χάριν της… τάξεως, ωσεί επρόκειτο μία δραξ Αρμενίων να προκαλέση ταραχάς εδώ εις τας Αθήνας!
Ο κήπος του Απόλλωνος ήτο κεκοσμημένος διά σημαιών, εν μέσω των οποίων εφαίνοντο εν πλαισίω αι εικόνες των κατά τας περυσινάς εν Κωνσταντινουπόλει ταραχάς ευρόντων μαρτυρικόν θάνατον υπέρ της ελευθερίας, ήτοι των Αρτίν Τζαγκουλιάν, Γκεμελμάζ Μανούκ Ναλμεαντιάν και Οχανές Γκουμπρουγιάν. Της τελετής συμμετέσχον ζωηρώς και πολλοί εκ των προσφύγων και ομοιοπαθών Κρητών, παρήσαν δε και άλλοι πολίται και το πλήθος θα ήτο μέγα, εάν δεν ήτο ακατάλληλος η ώρα της συναθροίσεως.
Εις πάντας διενεμήθησαν έντυπα φυλλάδια αρμενιστί και γαλλιστί γεγραμμένα, λεπτομερώς εξιστορούντα τας φρικώδεις σκηνάς. Πρώτος λαβών τον λόγον ο κ. Λεων. Βούλγαρις υπέμνησεν εις τους παρόντας Έλληνας την δια τους Αρμενίους σπουδαιότητα της εορτής, ην εκάλεσε «πανήγυριν και όχι μνημόσυνον» και εξιστόρησε δι’ ολίγων το γεγονός της 15 Ιουλίου 1890. Στενάζοντες, είπεν, οι Αρμένιοι υπό τον ζυγόν της τουρκικής τυραννίας επί μακρούς ήδη αιώνας, είδον κατά τα τελευταία έτη την θέσιν αυτών δεινουμένην· αι πιέσεις, οι βιασμοί, αι ατιμώσεις όσας υφίσταντο οι εν Αρμενία, ώθησαν τους εν Κωνσταντινουπόλει συγγενείς και ομοφύλους των εις το γενναίον κίνημα της 15 Ιουλίου 1890, παρεσκευασμένους άλλως εις τούτο υπό των εν Ευρώπη δραστηρίως εργαζομένων κομητάτων αυτών.
Οι διαδηλωταί συνέλθοντες εις τον περίβολον του αρμενικού πατριαρχείου ηθέλησαν να θέσουν τον Πατριάρχην των επί κεφαλής και πορευθέντες εις Γιλδίζ-Κιοσκ να διαμαρτυρηθώσι δια την εν Ερζερούμ τυρρανίαν· αλλ’ αμέσως περιεζώσθησαν υπό στρατού, και μετά γενναίαν αντίστασιν, καθ’ ην εφονεύθησαν τρεις ήρωες διελύθησαν βλέποντες το άνισον και ανωφελές του περαιτέρω αγώνος.
Μετά τον κ. Βούλγαρην ο πρόεδρος της επί της εορτής επιτροπής ωμίλησεν αρμενιστί, διακοπτόμενος συνεχώς υπό χειροκροτημάτων. Τον λόγον έλαβε τρίτος ο καθηγητής κ. Βασ. Ψιλάκης, Κρης, αποτεινόμενος ιδία εις τους Κρήτας δια της προσφωνήσεως «αδελφοί ομοιοπαθείς Κρήτες». «Οι Αρμένιοι, είπε μεταξύ άλλων, οίτινες μέχρι των περυσινών ταραχών εφαίνοντο ως μη υπάρχοντες επί της γης ως ιδιαίτερον έθνον, έχουσι μεγάλην ιστορίαν. Και άλλοτε, Κρήτες, συνηγωνίσθημεν μετά των του Πόντου Αρμενίων· ότε ο Μυθριδάτης και ο Τιγράνης βασιλεύς της Αρμενίας επολέμουν την πανίσχυρον Ρώμην, η Κρήτη συνεμάχησεν αυτοίς και δια τούτο υπέστη και πολλά δεινά μετά την ήττα των. Σήμερον οι Αρμένιοι ζητούσι την ελευθερίαν των υπέρ της οποίας απεφάνθη και το Βερολίνιον Συνέδριον διά του 60ού άρθρου της Βερολινίου συνθήκης· ας υπερασπίσωμεν αυτούς.»
Μετά τον κ. Ψιλάκην τον λόγον έλαβον αλληλοδιαδόχως τα μέλη της επιτροπής της τελετής ομιλήσαντα αρμενιστί και γαλλιστί· εξιστόρησαν τα γεγονότα της 17ης Ιουλίου 1890 και εξέφρασαν την ευγνωμοσύνην των προς το Ελληνικόν έθνος όπερ εν τη περιπτώσει εκείνη έδειξε τας προς αυτούς συμπαθείας του· «πεντήκοντα περίπου, είπεν, Έλληνες παρατυχόντες κατατάς αιματηράς εκείνας σκηνάς δεν εδίστασαν να λάβουν μέρος εις τον αγώνα δι’ο ….κατέστησαν και αυτοί τα αποτελέσματα αυτού· δύο εξ αυτών συλληφθέντες κατεδικάσθησαν ο μεν εις 5 ο δε εις 15 ετών κάθειρξιν και εκτίνουσι σήμερον την ποινήν των εις το φρούριον Τριπόλεως».- «την τελετήν ταύτην, είπεν ο άλλος, θεωρούμεν πανήγυριν διότι εορτάζομεν την επέτειον την πρώτης επισήμου κατά της τυραννίας διαμαρτυρήσεως· διά τούτο ουχί με θρήνους διά τους πεσόντας αδελφούς μας, αλλά με μουσικήν και ελπίδας χαρμοσύνους διά το μέλλον του έθνους μας συνήλθομεν σήμερον». Αι φωναί «Ζήτω η Επανάστασις» και άλλαι παρόμοιαι διέκοπτον συνεχώς τους ρήτορας.
Εις την πατριωτικήν ταύτην περίστασιν δεν ήτο δυνατόν να σιγήση ο αρχηγός της κρητικής του 1866 επαναστάσεως, ο σεβάσμιος ιερεύς Παρθένιος Περίδης· προοιμιασθείς διά του γραφικού «φωνή εν Ραμά ηκούσθη, θρήνος και κλαυθμός και οδυρμός πολύς», όπερ ευστόχως προσήρμοσεν εις τους στεναγμούς των εν Ερζερούμ Αρμενίων, επευχήθη εις τους Αρμενίους να επιτύχωσι να ίδωσι το φως της ελευθερίας.
Ο τελευταίος ομιλήσας γαλλιστί Αρμένιος εξέφρασε την ευγνωμοσύνη των ομοεθνών του προς την υποδεχθείσαν ευμενώς του πρόσφυγας Ελλάδα και κατέληξε για ζητωκραυγών υπέρ της Ελλάδος εξέφρασεν επίσης την ευγνωμοσύνην των προσφύγων προς τον Σύλλογον της Ανατολικής Ομοσπονδίας και ιδία προς τον πρόεδρον αυτού στρατηγόν Νότην Μπότσαρην· προσέθεσε δε και τα εξής, ότι «η Τουρκική Κυβέρνησις, νομίζουσα ότι η Ελλάς είνε ακόμη εν των βιλαετίων της εδοκίμασε διά παντός τρόπου να ματαιώση και να εμποδίση την σημερινής των Αρμενίων τελετήν, όπως άλλοτε εδοκίμασε να εμποδίση την έκδοσιν των εν Αγγλία και Αμερική φιλελευθέρων αρμενικών εφημεριδών».
Υπό τους ήχους της μουσικής και προπορευομένων των σημαιών αρμενικής και ελληνικής, οι πανηγυρίζοντες μετέβησαν από του κήπου του Απόλλωνος εις την επί της οδού Πειραιώς οικίαν του στρατηγού κ. Μπότσαρη, παρακάμψαντες προς τούτο την Ακρόπολιν και διέλθοντες προ του Θησείου διά τον φόβον της οδού Σταδίου! Προ της οικίας του στρατηγού στάντες εζητωκραύγασαν υπέρ αυτού εξελθόντος εις τον εξώστην, μεθ’ ο οι Αρμένιοι ψάλαντες τον εθνικόν αυτών ύμνον εζητωκραύγασαν επανειλημμένως και ησύχως διελύθησαν.
————-
1. Ρουπέν Χαν Αζάντ: Ψευδώνυμο του Νισάν Γκαραμπετιάν (1862-1929). Ένας από τους ιδρυτές του κόμματος «Χιντσάκ». Σπούδασε Κοινωνιολογία στη Γενεύη, όπου το 1887 ίδρυσε μαζί με τους Αβεντίς και Μάρω Ναζαρμπεκιάν την εφημερίδα «Χιντσάκ», απ’ όπου προήλθε και το όνομα του κόμματος. Επικεφαλής και οργανωτής της κομματικής οργάνωσης στην Τραπεζούντα. Ένας από τους διοργανωτές της διαδήλωσης του Κουμ Καπού.
2. «Χιντσάκ»: Το επαναστατικό κόμμα «Χιντσάκ» ιδρύθηκε το 1887 στη Γενεύη κι ήταν το πρώτο μαρξιστικό σοσιαλιστικό κόμμα στον χώρο της Μέσης Ανατολής. Ιδρυτές ήταν 6 νεαροί Αρμένιοι, γόνοι πλούσιων οικογενειών, που βρίσκονταν στην Ευρώπη για σπουδές και είχαν έρθει σε επαφή με τις προοδευτικές επαναστατικές ιδέες. Το κόμμα στρατολόγησε μεγάλο αριθμό μελών στη Δυτική Αρμενία μέχρι το 1896 και κατάφερε να ριζοσπαστικοποιήσει τους νέους, οργανώνοντας τις πρώτες μαζικές οργανώσεις στην Αρμενία. Παράλληλα, οργάνωσε επαναστατικές ένοπλες ομάδες αντίστασης και αυτοάμυνας.
3. Διαδήλωση των Αρμενίων στο Κουμ Καπού: Το «Χιντσάκ» έδειξε για πρώτη φορά τη δύναμή του στις 15 Ιουλίου 1890, όταν οργάνωσε στην Κωνσταντινούπολη τη διαδήλωση του Κουμ Καπού, διαμαρτυρόμενο για τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης των Αρμενίων. Ήταν η ημέρα του «Βαρταβάρ» (Μεταμόρφωση του Κυρίου) κι η διαδήλωση ξεκίνησε από την Αρμενική Μητρόπολη. Η πορεία προς τα ανάκτορα του Γιλντίζ είχε μόλις ξεκινήσει, όταν οι Τούρκοι στρατιώτες έκλεισαν τον δρόμο των διαδηλωτών. Ακολούθησε μια ένοπλη σύγκρουση στην οποία σκοτώθηκαν αρκετοί διαδηλωτές και τρεις στρατιώτες.
4. Μιχράν Νταματιάν: Απόφοιτος των μεχιταριστικών σχολών της Κωνσταντινούπολης και της Βενετίας (1880), δάσκαλος στη σχολή Νερσισιάν του Μους (1884-1888) και στέλεχος του κόμματος «Χιντσάκ». Ο Νταματιάν δεν έγινε γνωστός τόσο για την ενεργό συμμετοχή του στα γεγονότα του Κουμ Καπού ή για τη δράση του στην Ελλάδα όσο για την οργάνωση, από κοινού με τον συνεργάτη του Χαμπαρτσούμ Μπογιατζιάν, της αρμενικής εξέγερσης του 1893 στο Μους και το Σασούν, αλλά κι άλλων τολμηρών επιχειρήσεων, ιδιαίτερα στην Κιλικία.
5. Ανατολική Ομοσπονδία: Η οργάνωση ιδρύθηκε το 1884 στην Αθήνα και αρχικός της στόχος ήταν η σύσταση επιτροπών για τη συνεργασία των βαλκανικών λαών με τελικό στόχο μια βαλκανική ομοσπονδία. Κεντρική προσωπικότητα ήταν ο βουλευτής Λεωνίδας Βούλγαρης. Ο ίδιος ο Βούλγαρης φαίνεται ότι έβλεπε την προσέγγιση με τους άλλους χριστιανικούς λαούς των Βαλκανίων κυρίως σαν συμμαχία εναντίον των Τούρκων. Η οργάνωση δεν έπαιξε σημαντικό ρόλο και ουσιαστικά διαλύθηκε όταν τα συμφέροντα αυτών των κρατών έγιναν αντικρουόμενα μέσω των αλυτρωτικών επιδιώξεών τους.
6. Λεωνίδας Βούλγαρης: Ανήσυχος πατριώτης, με δικά του επαναστατικά σχέδια για τη Μακεδονία. Όταν ξέσπασε η κρητική επανάσταση το 1866, αποβιβάστηκε με δύναμη 25-30 ατόμων στην Ορμύλια της Χαλκιδικής. Σκοπός του ήταν να ξεσηκώσει τους υπόδουλους αδελφούς. Οι Τούρκοι, όμως, γρήγορα εξουδετέρωσαν την ομάδα του, συλλαμβάνοντας τον ίδιο και τους περισσότερους άνδρες του και ενσπείροντας, όπως συνήθως, κύμα τρομοκρατίας στον πληθυσμό. Ο Λεωνίδας Βούλγαρης διετέλεσε βουλευτής στο ελληνικό Κοινοβούλιο. Απεβίωσε το 1896.
7. Στρατηγός Δημήτριος – Νότης Μπότσαρης: Γεννήθηκε το 1808 στο Σούλι, τέσσερα ακριβώς έτη μετά την επίθεση του Αλή Πασά κατά της οικογένειας των Μποτσαραίων. Τα παιδικά του χρόνια τα πέρασε μέσα στις μάχες και τα όπλα. Σε ηλικία 14 χρόνων πολέμησε δίπλα στο πλευρό του πατέρα του. Υπέστη τις ταλαιπωρίες της πολιορκίας του Μεσολογγίου κι αγωνίστηκε κατά την Έξοδο. Διέπρεψε στη μάχη του Φαλήρου. Μετά την αποκατάσταση των πραγμάτων, ο Μπότσαρης κατατάχτηκε στον τακτικό στρατό και διακρίθηκε στις μάχες. Το 1854, μαζί με τους Κίτσο Τζαβέλα και Θεόδωρο Γρίβα, υπήρξε επικεφαλής της επανάστασης στην Ήπειρο. Προσελήφθη από τον Βασιλιά Γεώργιο Α΄ ως υπασπιστής του. Ανέβηκε στα υψηλότερα στρατιωτικά αξιώματα και το 1863 έγινε υπουργός Στρατιωτικών στην Κυβέρνηση Δ. Κυριακού. Από το 1884 ήταν πρόεδρος της «Ανατολικής Ομοσπονδίας». Διατέλεσε πολλές φορές βουλευτής. Έφερε τον βαθμό του αντιστράτηγου και τιμήθηκε με τον Ελληνικό Μεγαλόσταυρο. Απεβίωσε στην Αθήνα στις 10 Σεπτεμβρίου 1892.
_______
Πηγές:
- Ετήσια έκτακτη έκδοση της αρμενικής εφημερίδας Αζάτ Ορ, 1996.
- Αρμενική Εθνική Επιτροπή Ελλάδος, Οι Αρμένιοι – Ο Αγών, 1984.
- Σήφης Κασσεσιάν, Ο αρμενικός απελευθερωτικός αγώνας 1064-1920, Αθήνα 1979.
- Ιωάννης Κ. Χασιώτης, Οι Αρμένιοι και οι Έλληνες στις μεγάλες κρίσεις του Ανατολικού Ζητήματος (1856-1914), Θεσσαλονίκη 2015.
- Ψηφιακή Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων.
Μάικ Τσιλιγκιριάν
- Αναδημοσίευση από το armenika.gr.
