13 Σεπτεμβρίου 1922. Η τεράστια πυρκαγιά κατακαίει το μαργαριτάρι της ιωνικής γης, την κοσμοπολίτικη Σμύρνη. «Είχε αρχίσει να γίνεται σαφές σε όλους τους χριστιανούς στην πόλη –κατοίκους και πρόσφυγες, Έλληνες και Αρμένιους– ότι οι Σύμμαχοι και οι Αμερικανοί καμία πρόθεση δεν είχαν να τους απομακρύνουν ή έστω να τους προστατέψουν. Θα τους εγκατέλειπαν φεύγοντας, να τα βγάλουν πέρα με τη φωτιά, τον τουρκικό στρατό και τα κατώτερα τμήματα της τουρκικής κοινωνίας, που είχαν μετατραπεί σε όχλο», γράφει ο καθηγητής δημοσιογραφίας στο Πανεπιστήμιο της Βοστόνης Λου Γιουρένεκ στο έργο του Η μεγάλη φωτιά (The Great Fire).
14 Φεβρουαρίου 2016. Στον Βόλο, σε μια ιδιαίτερα συγκινητική τελετή, γίνονται τα αποκαλυπτήρια αναθηματικής πλάκας στην πλατεία Ρήγα Φεραίου. Παρών είναι ένας Αμερικανός, ο Ρότζερ Τζένινγκς. Η εκδήλωση γίνεται προς τιμή του παππού του, του μεθοδιστή πάστορα Έισα Κεντ Τζένινγκς, ενός ήρωα της Μικρασιατικής Καταστροφής το όνομα του οποίου δεν είναι γραμμένο με χρυσά γράμματα.
Τι ηρωικό έκανε αυτός ο ασθενικός Αμερικανός που είχε φτάσει με την οικογένειά του στη Σμύρνη έναν σχεδόν μήνα πριν από την Καταστροφή για να αναλάβει τη θέση του γραμματέα στη Χριστιανική Αδελφότητα Νέων; Ενορχήστρωσε μια εντυπωσιακή επιχείρηση διάσωσης 250.000-300.000 ανθρώπων από τη Σμύρνη προς τα νησιά του Αιγαίου, τον Πειραιά και τη Θεσσαλονίκη, χρησιμοποιώντας μια δωροδοκία, ένα ψέμα και μια κενή απειλή, και αφού συναντήθηκε με τον ίδιο τον Μουσταφά Κεμάλ.
Όταν είχαν σχεδόν ολοκληρωθεί οι επιχειρήσεις απομάκρυνσης από τα παράλια του Αιγαίου, ο πάστορας έστρεψε την προσοχή του στα λιμάνια του Εύξεινου Πόντου, όπου και εκεί περίμεναν χιλιάδες. Και πάλι συγκέντρωσε ελληνικά πλοία, ενώ βρήκε και τρόπους να ναυλώσει και άλλα, ανάμεσά τους και εμπορικά με τη σημαία της Μεγάλης Βρετανίας.
Πάνω από ένα εκατομμύριο ψυχές υπολογίζεται ότι διασώθηκαν χάρη στον Έισα Τζένινγκς. Την προσφορά του αναγνώρισαν τόσο το Οικουμενικό Πατριαρχείο όσο και το ελληνικό κράτος, που πρόλαβε να του αποδώσει τις ύψιστες τιμές.
Ιούνιος 2017. Ο Λου Γιουρένεκ επιστρέφει στην Ελλάδα για δύο συναντήσεις με το αναγνωστικό του κοινό, στον Βόλο και στην Αθήνα. Ο συγγραφέας έχει έρθει πολλές φορές στη χώρα, αρκετές ήταν και οι επισκέψεις του στη Σμύρνη προκειμένου να μπορέσει να ανασυνθέσει το 1922. Το βιβλίο του δεν είναι μυθιστόρημα: Έχοντας στο επίκεντρο τον Έισα Τζένινγκς, περιγράφει την πρώτη Γενοκτονία του 20ού αιώνα.
«Είναι μια ιστορία ανδρείας, βίας, κρατικής διπλωματίας και επιβίωσης. Η φλεγόμενη Σμύρνη ήταν το αποκορύφωμα μιας δεκαετούς γενοκτονίας εναντίον των Ελλήνων, των Αρμενίων και των Ασσυρίων. Αισθάνομαι τιμή που μπόρεσα να πω αυτή την ιστορία, η οποία είναι ελάχιστα γνωστή στις λεπτομέρειές της σε Ελλάδα και Τουρκία. Ήθελα να την βασίσω σε αξιόπιστα έγγραφα. Θέλω να πιστεύω ότι τα κατάφερα», σημειώνει στο pontosnews.gr ο Λου Γιουρένεκ.
Για τις ανάγκες τις έρευνας, που κράτησε πέντε χρόνια, μελέτησε αρχεία από πέντε χώρες, ταξίδεψε στη Βρετανία και την Ελλάδα, περπάτησε στην προκυμαία της Σμύρνης έχοντας μαζί του χάρτες και λεπτομερείς περιγραφές, πήγε στα πεδία των μαχών και στάθηκε ιδιαίτερα στο καταφύγιο από το οποίο ο Μουσταφά Κεμάλ ξεκίνησε την επίθεση στο Αφιόν Καραχισάρ, πήρε συνέντευξη από Τούρκους στρατιωτικούς και καθηγητές, «ξεσκόνισε» τα αρχεία του Στέιτ Ντιπάρτμεντ, ανέλυσε τα ημερολόγια και την αλληλογραφία όσων έζησαν τα γεγονότα.
Εξαιρετικά σημαντική ήταν και η γνωριμία του με τη Νάνσι Χόρτον, την κόρη του Αμερικανού πρόξενου στη Σμύρνη.
«Ήταν μια ευγενική και καλλιεργημένη γυναίκα. Αγαπούσε και θαύμαζε τον πατέρα της, ο οποίος ήταν επίσης ένας εξαιρετικός άνθρωπος και παθιασμένος φιλέλληνας. Με βοήθησε πολύ να γράψω το βιβλίο. Της πήρα αρκετές φορές συνέντευξη και μου έδωσε πρόσβαση τόσο στο δικό της αρχείο όσο και στο αρχείο του πατέρα της που βρίσκεται στην Ουάσινγκτον. Αν και ήταν ήδη 100 ετών είχε εξαιρετική μνήμη και μοιράστηκε μαζί μου αναμνήσεις από την Ελληνίδα μητέρα της και τον πατέρα της, αλλά και αναμνήσεις από την εποχή που ζούσαν στη Σμύρνη», αναφέρει.
Η πρώτη «γνωριμία» με τον πάστορα που έσωσε Μικρασιάτες και Πόντιους
Ο Λου Γιουρένεκ «πρωτοσυναντήθηκε» με τον συμπατριώτη του Έισα Τζένινγκς διαβάζοντας μια σύντομη αναφορά σε ένα βιβλίο της Αμερικανοαρμένιας Μάρτζορι Χουσεπιάν. Έτσι ξεκίνησε να ψάχνει περισσότερα για αυτόν τον μεθοδιστή πάστορα, ο οποίος ήταν βαθιά θρησκευόμενος και ήθελε να ζει για να προσφέρει.
«Ήταν σύμπτωση που βρισκόταν στη Σμύρνη. Ήταν η μεγαλύτερη σύμπτωση της ζωής του», υπογραμμίζει ο Λου Γιουρένεκ. Ανήκε στο αμερικανικό ιεραποστολικό κίνημα που έφερε πολλούς άνδρες και γυναίκες στην Τουρκία τον 19ο και στις αρχές του 20ού αιώνα, αλλά ίσως να ήταν ο τελευταίος ιεραπόστολος που μπήκε στη χώρα. Μικρόσωμος, κουτσός, με καμπούρα που του είχε αφήσει η φυματίωση και με αδύναμη καρδιά, το σουλούπι του κάθε άλλο ήταν παρά ηρωικό. Για τον συγγραφέα της Μεγάλης φωτιάς, όμως, είναι ένας από τους ήρωες της ιστορίας, ίσως ο λιγότερο γνωστός απ’ όλους.
«Χωρίς καμία επίσημη βοήθεια έσωσε εκατοντάδες χιλιάδες, αποδεικνύοντας ότι ένα άτομο μπορεί να κάνει τη διαφορά στην πορεία της ιστορίας», εξηγεί.
Ο πάστορας είχε ρόλο και στη διάσωση Ελλήνων του Πόντου στο τέλος του 1922, αρχές 1923. Ο ίδιος, αφότου το κανόνισε, βρισκόταν στο «Γκαμπριέλα», το πρώτο πλοίο, νηολογημένο στη Βρετανία και ναυλωμένο από την Ελλάδα, που έφτασε στη Σαμψούντα στις 9 Δεκεμβρίου 1922. Στο βιβλίου του Λου Γιουρένεκ η αναφορά στη συγκεκριμένη επιχείρηση είναι σύντομη, αλλά, όπως επισημαίνει ο συγγραφέας, «υπάρχουν πολλά που πρέπει να ειπωθούν για αυτή του την επιχείρηση στον Εύξεινο Πόντο».
Καμβάς για προσωπικότητες
Ανάμεσα στις δέκα προσωπικότητες που ξεδιπλώνονται στις σελίδες του βιβλίου είναι και ο Χάλσεϊ Πάουελ, η ιστορία του οποίου είναι τελείως άγνωστη στη χώρα του. Χωρίς τη βοήθεια αυτού του αξιωματικού του αμερικανικού ναυτικού, ο οποίος ήταν και ήρωας του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου, ο Έισα Τζένινγκς δεν θα μπορούσε να πραγματοποιήσει την επιχείρηση διάσωσης.
«Ρίσκαρε την καριέρα του παραβλέποντας τις εντολές που έπαιρνε από τους ανωτέρους του στην Κωνσταντινούπολη και την Ουάσινγκτον. Όταν ανακάλυψαν τι έκανε, ήταν πολύ αργά για να τον σταματήσουν. Η διάσωση είχε ξεκινήσει και είχε την προσοχή της κοινής γνώμης», εξηγεί ο Λου Γιουρένεκ για τον κυβερνήτη του αντιτορπιλικού «Έντσαλ» (φωτ.: αριστερά).
Ρόλο-κλειδί είχε και ο πλοίαρχος του θωρηκτού «Κιλκίς» Ιωάννης Θεοφανίδης, ο οποίος βοήθησε καθοριστικά τον Έισα Τζένινγκς στη Μυτιλήνη. «Ήταν άλλος ένας σημαντικός κρίκος στην αλυσίδα της επιχείρησης. Ένας λαμπρός αξιωματικός, τον οποίο το ελληνικό έθνος θα πρέπει να τον θυμάται και ως ήρωα και ως ανθρωπιστή», σημειώνει.
Τον ρωτάμε ποια είναι η γνώμη του για τον Μουσταφά Κεμάλ, με βάση την έρευνα που έκανε για τις ανάγκες του βιβλίου. «Ήταν ένας λαμπρός στρατιωτικός και ένας χαρισματικός ηγέτης τεράστιας νοημοσύνης και ικανοτήτων. Είχε όραμα για την Τουρκία και πρέπει να θεωρηθεί από τις πιο αξιόλογες προσωπικότητες του 20ού αιώνα. Όμως, ήταν αδίστακτος προκειμένου να πετύχει τους στόχους του», απαντά.
Η Σμύρνη δεν άφησε ισχυρό αποτύπωμα στη συλλογική μνήμη
Μέσα από το βιβλίο του ο Λου Γιουρένεκ διατυπώνει τον προβληματισμό ότι η Σμύρνη (τα όσα οδήγησαν στην καταστροφή και όσα ακολούθησαν) δεν έχει αφήσει ισχυρό αποτύπωμα στη συλλογική μνήμη της ανθρωπότητας, όπως το Σαράγεβο ως προς την αποτυχία της διπλωματίας ή η Βοσνία για την κλίμακα των δολοφονιών.
«Είναι δύσκολο να το εξηγήσω, αλλά νομίζω ότι οφείλεται σε δύο λόγους», μας λέει. Πιστεύει ότι αφενός η Ελλάδα ποτέ δεν αποδέχτηκε πλήρως όλα τα γεγονότα που σχετίζονται με την ιστορία της Σμύρνης. «Δεν έκανε ποτέ μια εθνική συζήτηση, ούτε την ενδοσκόπηση που θα έπρεπε να ακολουθήσει μετά από την τεράστια αυτή καταστροφή στην ιστορία της. Δεν μπορώ να πω το γιατί, είναι μια παρατήρηση. Μόνο οι Έλληνες μπορούν να δώσουν την απάντηση», σημειώνει.
Ο δεύτερος λόγος βρίσκεται στις ΗΠΑ και συγκεκριμένα στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ, το οποίο μετά το 1922 είχε συμφέρον να παρουσιάσει μια… λάιτ εκδοχή των γεγονότων ώστε η κοινή γνώμη να πειστεί για την αναγκαιότητα της διπλωματικής και εμπορικής σχέσης με την Τουρκία. Η Γερουσία, άλλωστε, καταψήφισε τη συνθήκη φιλίας και εμπορίου ΗΠΑ-Τουρκίας, και έτσι οι διπλωματικές σχέσεις εδραιώθηκαν βάσει προεδρικού διατάγματος. Μια νέα εκδοχή αυτής της συνθήκης εγκρίθηκε από τη Γερουσία το 1929, επί προεδρίας Χούβερ.
«Και σήμερα;», ρωτάμε τον συγγραφέα. «Η Τουρκία έχει ισχυρό λόμπινγκ στις ΗΠΑ, όπως και άλλες χώρες. Είναι στρατηγικός σύμμαχος για πολλούς λόγους – ο πιο προφανής είναι η θέση της. Το τουρκικό λόμπινγκ είναι η αιτία που οι ΗΠΑ δεν χρησιμοποιούν τη λέξη “γενοκτονία” για τα όσα συνέβησαν. Κατά την άποψή μου θα πρέπει να υπάρξει αλλαγή πολιτικής παρά τις όποιες επιπτώσεις στις διμερείς σχέσεις. Είναι σημαντικό να ειπωθεί η αλήθεια», τονίζει.
Για τον συγγραφέα άλλωστε δεν υπάρχει καμία αμφιβολία για το πώς περιγράφεται η δεκαετία που σημάδεψε τους χριστιανικούς πληθυσμούς της Μικράς Ασίας.
Στην πρώτη σελίδα μιλά για «ολοκαύτωμα», ενώ ήδη από το πρώτο κεφάλαιο χρησιμοποιεί τον όρο «γενοκτονία». Ο Λου Γιουρένεκ ελπίζει ότι το βιβλίο του θα συμβάλλει στην κατανόηση του «τι συνέβη στη Μικρά Ασία εκείνα τα χρόνια».
«Ναι, οι Αμερικανοί δεν έχουν ιδέα τι συνέβη, αλλά είναι πρόθυμοι να μάθουν», είναι η αισιόδοξη απάντηση που δίνει, ενώ σε ό,τι έχει να κάνει με την Τουρκία δηλώνει: «Ήρθε η στιγμή να αναγνωρίσει το παρελθόν και να βάλει ένα τέλος στην άρνηση ότι διαπράχθηκε γενοκτονία. Αυτό κάνουν τα μεγάλα έθνη».
Γεωργία Βορύλλα
