Ο κύκλος της εφήμερης ζωής του μεγάλου Βρετανού ιστορικού Άντονι Μπράιερ έκλεισε στις 22 Οκτωβρίου 2016. Σήμερα είμαστε πλέον σε θέση να κάνουμε τον πνευματικό του απολογισμό, αποτιμώντας τη συγγραφική συγκομιδή και την ουσιαστική συμβολή του στην ανάδειξη της ιστορίας και του πολιτισμού. Από τη μεγάλη επιστημονική προσφορά του θα σταθώ μόνο στα άρθρα και τις μελέτες του που αναφέρονται στον μικρασιατικό –και ιδιαίτερα στον ποντιακό– ελληνισμό.
Αν κάποιος μου ζητούσε να υποδείξω πέντε ξένους εξέχοντες επιστήμονες που ασχολήθηκαν με την ιστορία του Πόντου, χωρίς δεύτερη σκέψη θα απαντούσα ότι πρώτος με μεγάλη διαφορά είναι ο Άντονι Μπράιερ.
Πριν αναφερθώ στο έργο του, καταγράφω μια προσωπική εμπλοκή μου με το όνομά του. Κάποιος Τούρκος συνάδελφος –θα μου επιτρέψετε για λόγους ασφαλείας να μην αναφέρω το όνομά του–, που το επιστημονικό του πεδίο είναι η οθωμανική και σύγχρονη περίοδος, ζήτησε να τον βοηθήσω παρέχοντάς του αρχειακό υλικό. Η συναδελφική επικοινωνία μάς έφερε πιο κοντά. Σήμερα έχουμε καλή σχέση, χωρίς να συμφωνούμε όμως σε πολλά ιστορικά κεφάλαια των ελληνοτουρκικών σχέσεων. Τον διακρίνει, ωστόσο, η ευθύτητα και η ντομπροσύνη.
Όταν θέλησε να μάθει περισσότερα για εμένα, επειδή του προσέφερα το δεκατετράτομο έργο μου για τη Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου και το δίτομο για τους Κρυπτοχριστιανούς, ρώτησε τηλεφωνικά τον καθ’ ύλην αρμόδιο πανεπιστημιακό καθηγητή στην Άγκυρα του συγγενικού γνωστικού αντικειμένου, Κεμάλ Τσίτσεκ (που κατάγεται από την Κασταμονή του Πόντου και δίδαξε και στο Πανεπιστήμιο της Τραπεζούντας), αν ξέρει τον Κωνσταντίνο Φωτιάδη.
Η απάντησή του ήταν, όπως μου περιέγραψε ο συνάδελφος, λακωνική και άκρως επικριτική: «Μακριά από αυτόν. Αυτός και ο Άντονι Μπράιερ μας έκαναν πολύ μεγάλο κακό».
Όταν ζήτησε περισσότερες εξηγήσεις, ο Κεμάλ Τσίτσεκ απάντησε ότι «τα ντοκουμέντα που συγκέντρωσε είναι πολύ αποκαλυπτικά για τα εγκλήματα που διέπραξαν οι Νεότουρκοι και οι Κεμαλικοί την περίοδο εκείνη. Πρέπει να λάβουμε τα μέτρα μας για να μπορέσουμε να τα αντικρούσουμε».
Για τον καθηγητή του όμως τον Μπράιερ, που σπούδασε κοντά του στο Birmingham το 1987, ήταν ακόμη πιο κατηγορηματικός. Αναφερόμενος κυρίως στο μοναδικό δίτομο έργο The byzantine monuments and topography of the Pontos, που συνέγραψε με τον Ντέιβιντ Ουίνφιλντ, είπε ότι «είναι το βιβλίο αποκάλυψη, που δεν μπορούμε επιστημονικά και στρατηγικά να αντικρούσουμε. Αφήσαμε ελεύθερο τον Μπράιερ να οργώσει όλον τον Πόντο. Να φωτογραφήσει και να σχολιάσει τα θεμέλια χιλίων ορθόδοξων ελληνικών εκκλησιών. Τι σημαίνει αυτό επιστημονικά; Δεν θα μπορούμε πλέον να λέμε ότι στον Πόντο οι Έλληνες ήταν πολύ λίγοι. Η γραπτή παρουσία και η φωτογράφηση των ορθόδοξων μνημείων επιβεβαιώνει επιστημονικά ότι στην περιοχή αυτή ζούσαν εκατοντάδες χιλιάδες Έλληνες και ότι δεν έγινε μόνο ανθρώπινη γενοκτονία, αλλά και πολιτισμική. Συνειδητά καταστρέψαμε τον πολιτισμό τους», ανέφερε, «αλλά δεν πήραμε τα μέτρα εκείνα που θα εξαφάνιζαν τα ίχνη της παρουσίας τους. Έτσι θα πληρώνουμε επιστημονικά στο μέλλον το στρατηγικό μας λάθος».
Και μόνο γι’ αυτή την πολύχρονη και άκρως επικίνδυνη επιστημονική του έρευνα στις Ποντικές Άλπεις, στα παρχάρια και στα λιβάδια, ο Μπράιερ ήταν και θα παραμείνει ο πρύτανης των ποντιακών μελετών. Θυμάμαι ακόμη, όταν εκδόθηκε η διατριβή μου στα ελληνικά από τον εκδοτικό οίκο των αδελφών Κυριακίδη, του είχα στείλει δύο βιβλία, ένα γι’ αυτόν και ένα για το Κέντρο Βυζαντινών και Οθωμανικών Σπουδών που δημιούργησε στο Πανεπιστήμιο του Birmingham. Λίγες ημέρες αργότερα δέχτηκα μια ευχαριστήρια επιστολή, στην οποία έγραφε όχι μόνο κολακευτικά σχόλια για τη μελέτη μου, αλλά κυρίως γιατί με καλοδεχόταν ως ισότιμο πλέον μέλος της οικογένειας των ιστορικών της Ανατολής. Η αναγνώριση αυτή ήταν για μένα το πράσινο φως, ένα από τα πολύτιμα εκείνα θεία δώρα που ονειρεύονται οι νέοι επιστήμονες να έχουν στη φαρέτρα τους.
Ποιος είναι τώρα ο Άντονι Μπράιερ. Γεννιέται το 1937, Βρετανός στην καταγωγή, αλλά μεγαλωμένος στην Ανατολή. Σπουδάζει στη Σιγκαπούρη, τη Σρι Λάνκα, τη Μομπάσα, την Αλεξάνδρεια, την Ιερουσαλήμ και το Παρίσι. Έπειτα φοιτά στο κολέγιο Balliol της Οξφόρδης. Ανήσυχος πνευματικά, με υποτροφία της ελληνικής κυβέρνησης ολοκληρώνει τις σπουδές του στην Αθήνα, μελετώντας κυρίως τη βυζαντινή περίοδο. Μετά την Ελλάδα επισκέπτεται την Τουρκία, ως συνεργάτης του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, όπου ολοκληρώνει τις μεταπτυχιακές έρευνές του για την κοινωνική ζωή και τον πολιτισμό της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας.
Το 1964 είναι πλέον μέλος του πανεπιστημιακού προσωπικού του Birmingham. Η μεγάλη επιστημονική του δραστηριότητα έχει ως γεωγραφικό της κέντρο τον μικρασιατικό χώρο. Γι’ αυτό ιδρύει στο πανεπιστήμιό του το «Κέντρο Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών».
Στο Κέντρο αυτό δεν θα αργήσει να προσθέσει και ανάλογο παράρτημα για οθωμανικές μελέτες. Ως σήμερα είναι το μοναδικό κέντρο που ασχολείται σοβαρά με την ιστορία και τον πολιτισμό μας. Και μόνο γι’ αυτό θα έπρεπε να τιμηθεί από την Ακαδημία Αθηνών και το ελλαδικό κράτος. Υπάρχει επίσης και στη Στουτγάρδη ένα μικρό τμήμα αρχαίας Ιστορίας του Πόντου, το οποίο δεν προσπαθήσαμε να στηρίξουμε, έτσι ώστε να προβάλλεται η πολλαπλά αξιόλογη παρουσία και προσφορά των Ελλήνων της Μαύρης Θάλασσας. Ο διεφθαρμένος κολωνακιώτικος πολιτισμός, που ελέγχει τα μορφωτικά κέντρα του αθηναϊκού κράτους, πάσχει από σοβαρή πνευματική μυωπία, τόσο που δεν μπορεί να δει τι συμβαίνει πέρα από τα τελευταία διόδια της Περιφέρειας Αττικής.
Στην πολύχρονη συγγραφική δραστηριότητα του Άντονι Μπράιερ για τον Πόντο, περιλαμβάνονται οι παρακάτω μελέτες:
• The Post Byzantine Monuments of the Pontos
• The Byzantine Monuments of the Pontos
• Peoples and Settlement in Anatolia and the Caucasus, 800-1900
• Empire of Trebizond and the Pontos
• The Latins in the Euxine
• Cadaster of the Great Estates of the Empire of Trebizond
• The Society and Institutions of the Empire of Trebizond, τόμ. 1
• Trebizond: the Last Byzantine Empire
• «Rural Society in the Empire of Trebizond»
• «The Last Laz Risings and the Downfall of the Pontic Derebeys, 1812-1840»
• «The Estates of the Empire of Trebizond: Evidence for Their Resources, Products, Agriculture, Ownership and Location», Συμπόσιο «Black Sea», Birmingham, 18-20 Μαρτίου 1978
• «Some Notes on the Laz and Tzan» (II).
• «Ludovico Da Bologna and the Georgian and Anatolian Embassy of 1460-1461».
Στα ελληνικά δημοσιεύθηκαν άρθρα του στα συλλογικά έργα Οικονομική Ιστορία του Βυζαντίου, από τον εκδοτικό οίκο του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης, το 2006, και στο Προσεγγίσεις στην ιστορία του Ευξείνου Πόντου, από τον εκδοτικό οίκο Σταμούλης, το 2012. Είχε στενή συνεργασία με τον μεγάλο Πόντιο βυζαντινολόγο –και πρόεδρο για πολλά χρόνια της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών– Οδυσσέα Λαμψίδη. Είχε δημοσιεύσει και στο περιοδικό της Επιτροπής Αρχείον Πόντου δύο σημαντικά άρθρα για «Τα μνημεία του 19ου αι. στην πόλη και το βιλαέτι της Τραπεζούντας» και για τους κρυπτοχριστιανούς του Πόντου.
Σήμερα υπάρχουν στο Κέντρο Βυζαντινών, Νεοελληνικών και Οθωμανικών Σπουδών, χάρη στον εμπνευσμένο αυτό άνθρωπο, αρκετοί επιστήμονες που συνεχίζουν το πρωτοποριακό έργο του. Πολλοί μεταπτυχιακοί φοιτητές από διάφορες χώρες μεταβαίνουν εκεί προκειμένου να ολοκληρώσουν τις βυζαντινές και μεταβυζαντινές σπουδές τους για τη Μικρά Ασία, τη Γεωργία και τον Καύκασο.
Αξιόλογοι ερευνητές, όπως ο Μπρους Κλαρκ, ολοκλήρωσαν τη διδακτορική τους διατριβή δίπλα στον υπέροχο αυτό πνευματικό σύμβουλο.
Το Κέντρο αυτό διαθέτει και πλούσιο αρχειακό υλικό, συλλογές από αρχαία και βυζαντινά νομίσματα και σφραγίδες, αλλά και πλήθος ιστορικών πηγών. Ανεκτίμητο είναι επίσης το φωτογραφικό αρχείο που διαθέτει αναφορικά με τα μοναστήρια και τις εκκλησίες του Πόντου, που απαθανάτισε ο Μπράιερ μαζί με τους φοιτητές του στις αρχαιολογικές αποστολές. Επίσης, διαθέτει φωτογραφικό και ηχητικό υλικό από την καθημερινή ζωή των κατοίκων και την οικιστική αρχιτεκτονική των αγροτικών και αστικών κτισμάτων.
Ενδιαφέρουσες είναι ακόμη οι έρευνες που πραγματοποίησε, σε συνεργασία με τον γλωσσολόγο Πίτερ Μάκριτζ, για τη γλώσσα, τη λαογραφία και τα κοινωνιολογικά ζητήματα της ευρύτερης περιοχής του Πόντου. Σήμερα ένας νέος επιστήμονας του πεδίου δεν μπορεί βιβλιογραφικά να μη μελετήσει το έργο του Μπράιερ και να μη σταθεί με σεβασμό στο μεγάλο αρχειακό υλικό του Κέντρου του.
Είχα την ηθική υποχρέωση να τιμήσω τους δύο κορυφαίους επιστήμονες των Βυζαντινών Σπουδών, που και οι δύο είχαν σχεδόν ολοκληρώσει τους ερευνητικούς τους στόχους, αφού διένυαν την ένατη δεκαετία της ζωής τους. Σε συνεργασία με τα αδελφά σωματεία της Θεσσαλονίκης (την Εύξεινο Λέσχη, τη Μέριμνα Ποντίων Κυριών, τον Άγιο Γεώργιο Περιστερεώτα, το Σύλλογο Ποντίων Φοιτητών και Σπουδαστών και το Κέντρο Ποντιακών Μελετών, του οποίου ήμουν πρόεδρος και υπεύθυνος της Επιστημονικής Επιτροπής), διοργανώσαμε το επιστημονικό Συμπόσιο «Περί Πόντου», στην Αίθουσα Τελετών του ΑΠΘ. Το Συμπόσιο ήταν αφιερωμένο στους Άντονι Μπράιερ και Οδυσσέα Λαμψίδη.
Ήταν μία από τις σπάνιες φορές που τα σωματεία της Θεσσαλονίκης λειτουργήσαμε συλλογικά, κερδίζοντας άριστες εντυπώσεις από συνέδρους και ακροατήριο για την οργάνωση και για τη συμμετοχή αξιόλογων ειδικών επιστημόνων στο Συμπόσιο. Τονίζω εμφατικά τη διεξαγωγή του Συμποσίου εκείνου, γιατί κατά τη διάρκειά του οι εισηγητές των επιστημονικών άρθρων με τις σημαντικές τοποθετήσεις τους ανέδειξαν ή συνέβαλαν στην προώθηση νέων προσεγγίσεων και πορισμάτων σε διαφιλονικούμενα κεφάλαια της ιστορίας.
Από τη σύντομη αναφορά στην αξιόλογη συγγραφική του δραστηριότητα, αλλά κυρίως στο σημαντικό και σπουδαίο Ερευνητικό Κέντρο που μας άφησε κληρονομιά –ανεκτίμητο εργαλείο έρευνας, κατά τον Πασχάλη Κιτρομηλίδη, και ανεξάντλητο χρυσωρυχείο πληροφοριών–, ο Άντονι Μπράιερ δικαιούται τον σεβασμό όχι μόνο των ειδικών ερευνητών αλλά και όλου του ποντιακού ελληνισμού, γιατί περιέσωσε αξιόλογα θραύσματα των ερειπίων της ιστορίας και του πολιτισμού μας. Οφείλουμε να τον μνημονεύουμε μαζί με τους δικούς μας ανθρώπους, γιατί έδειξε με το έργο του ότι είναι ολότελα δικός μας. Γιατί πόνεσε τη σταυρωμένη ράτσα μας. Γιατί χάρη σε αυτόν θα είμαστε υπερήφανοι για τον πολιτισμό που αφήσαμε και γενοκτονήθηκε.
Κωνσταντίνος Φωτιάδης,
Ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας
- Αναδημοσίευση από την προσωπική σελίδα του καθηγητή στο facebook.
