Μια φορά και έναν καιρό, σε μια επαρχιακή πόλη της Ελλάδας ζούσε ένας δάσκαλος. Από το παράθυρο του σχολείου όπου δίδασκε μπορούσε να «κλείσει» στην παλάμη του ολόκληρη πόλη, και αν ο καιρός ήταν καλός μπορούσε να δει την πιο μακρινή πολιτεία.
Στο… κεφάλι του στριμώχνονταν αφηγήσεις στα ποντιακά από το χωριό του, ενώ όταν μιλούσε για τον Πόντο και τη Μικρά Ασία αναφερόταν πάντα στην «πατρίδα».
Ο δάσκαλος αυτός μπορούσε να κάνει μαγικά και να βάλει πάνω στο χαρτί ένα μικρό παιδί, τον Θόδωρον, ο οποίος με οδηγό το ένστικτό του ξεκινά να εξερευνήσει τις ρίζες του. Ακόμα πιο μαγικά, μέσα σε ένα μικρό δισκάκι κλείνει τη φωνή μιας γιαγιάς, γιαγιάς κανονικής, που μιλά στο παιδί με μια λαλιά που έρχεται από τα βάθη του χρόνου.
Το εξώφυλλο του παραμυθιού που έγραψε ο Κοσμάς Τσίναλης
Έξω από τα παραμύθια, στον πραγματικό κόσμο των μεγάλων (και των μικρών), των σύγχρονων και των παραδοσιακών, ο δάσκαλος έχει όνομα. Λέγεται Κοσμάς Τσίναλης, φέτος συμπλήρωσε 31 χρόνια στη δημόσια εκπαίδευση, και όντως από τα παράθυρα του 1ου Δημοτικού Σχολείου μπορεί να αγναντεύει όλο τον όγκο της Έδεσσας, και η ματιά του να ταξιδεύει ακόμα και στη Θεσσαλονίκη. Είναι επίσης αλήθεια ότι πρόκειται για έναν παραμυθά, αλλά είναι ο παραμυθάς που επέλεξε να γράψει μια ιστορία στα ποντιακά.
«Από την πατρίδα έχουν έρθει παραμύθια, και έχουν γίνει καταγραφές. Επίσης έχουν γίνει και κάποιες διασκευές, όπως αυτή της Σταχτοπούτας, που έγινε η Σαχταρίτσα στα ποντιακά. Αλλά νομίζω ότι ένα παραμύθι με σύγχρονο ήρωα δεν έχει γραφτεί πριν από το Θόδωρον και το κοκκύμελον», λέει από την άλλη άκρη της τηλεφωνικής γραμμής.
«Κάποτε έτον είνας μικρός παιδάς. Θόδωρον έλεγαν τ’ όνομαν ατ’». Με αυτό τον τρόπο αρχίζει ο Κοσμάς Τσίναλης να αφηγείται την τρυφερή ιστορία του Θόδωρου.
Ξεκινώντας από την ανάγκη να ενισχύσει τους δεσμούς των παιδιών με την ποντιακή διάλεκτο, «για να μπορέσουν να έχουν ακούσματα αυτής της λαλιάς», του πήρε τρία χρόνια προκειμένου να βάλει την περιπέτεια του μικρού Θόδωρου σε… τάξη. Έτσι, ο δάσκαλος έγινε μαθητής και ξεκίνησε να «ξεσκονίζει» την ποντιακή γραμματική και τα ποντιακά λεξικά.
Το ίδιο συνέβη με το εγχειρίδιο του Πανελληνίου Συνδέσμου Ποντίων Εκπαιδευτικών, και με κάποια κείμενα που είναι μέσα στη Γραμματική της Ποντικής Διαλέκτου του Άνθιμου Παπαδόπουλου. Ο μικρός παιδάς… παίδεψε τον Κοσμά Τσίναλη καθώς, όπως μας ξεκαθαρίζει, είναι διαφορετικό πράγμα να μιλάς και διαφορετικό να γράφεις τα ποντιακά.
Ο Κοσμάς Τσίναλης ήταν ομιλητής στο πρόσφατο σεμινάριο για τους διδάσκοντες την ποντιακή διάλεκτο
(φωτ.: Μωυσής Τσιρίδης)
«Τη γλώσσα την μιλούσα από τη μάνα μου, αλλά από εκεί και πέρα έπρεπε να δω πώς θα τα γράψω. Η γραφή με δυσκόλεψε. Έπρεπε, λοιπόν, να μελετήσω πάρα πολύ. Και φυσικά κάθε παράγραφο να την περνάω από τον… έλεγχο της μητέρας μου και της κυρα-Σοφίας», σημειώνει.
Η κυρα-Σοφία είναι μία από τις ηρωίδες του βιβλίου. Όχι ακριβώς της ιστορίας, αλλά του βιβλίου συγκεκριμένα, αφού στο συνοδευτικό CD κρατά το «ρόλο» της γιαγιάς του Θόδωρου.
«Ζει στο χωριό μου, την Άψαλο, και είναι φίλη της μητέρας μου, κάνουν καλή παρέα. Είναι η Σοφία Αϊνατζή, το γένος Χορωμίδου. Είναι μια τρομερή Πόντια γιαγιά με αγάπη για τη ζωή. Με τη μάνα μου μιλάνε μόνο στα ποντιακά, και με λίγο… κούρδισμα αφηγούνται και ιστορίες από τα παλιά», λέει ο Κοσμάς Τσίναλης.
Ηθικός αυτουργός για την εμπλοκή της τρομερής Πόντιας γιαγιάς είναι ο εγγονός της, Διογένης Αϊνατζής, «μαθητής μου παλιός από την Άψαλο, λυράρης άξιος και καταξιωμένος», υπογραμμίζει ο συγγραφέας, εξηγώντας: «Στο στούντιο που έχει στο σπίτι του κάναμε την ηχογράφηση, καθώς όταν ξεκίνησε η προσπάθεια του βιβλίου σκέφτηκα ότι καλό θα ήταν να υπάρχει και το ακουστικό μέρος. Είναι δύσκολο ακόμα και για έναν ενήλικα να διαβάσει κείμενο στην ποντιακή γραφή. Έτσι σκεφτήκαμε να βάλουμε το CD της αφήγησης, το οποίο περιέχει και τη γνήσια ποντιακή λαλιά από την κυρα-Σοφία».
Η Σοφία Αϊνατζή αφηγείται την ιστορία της στα ποντιακά. Το βίντεο ανέβασε ο εγγονός της, Διογένης
Τα παιδιά, όμως, συνεχίζουν να αγαπούν τα παραμύθια; Ο Κοσμάς Τσίναλης είναι κατηγορηματικός – αν μη τι άλλο, μπορεί να στηρίξει την απάντησή του και από την εμπειρία του στις σχολικές αίθουσες: «Με ένα παραμύθι προσεγγίζεις τα παιδιά. Ακούνε, ξεχνιούνται, πλάθουν εικόνες. Παρόλο που είμαστε στην εποχή της τεχνολογίας, τους αρέσει να ακούνε τις ιστορίες. Με παραμύθια και ιστορίες, ακόμα αφήνουν το μυαλουδάκι τους να ταξιδέψει. Το βλέπω και στα πρωτάκια που διδάσκω: ξεκινάμε από μια λέξη και πλάθουμε ολόκληρη ιστορία. Καμιά φορά τα παιδιά με ξεπερνάνε μάλιστα!».
Οι πρώτοι που άκουσαν την ιστορία που υπάρχει στις σελίδες του βιβλίου «Ο Θόδωρον και το κοκκύμελον» ήταν παιδιά της Ε΄ Τάξης, που δεν είχαν καθόλου ακούσματα ποντιακά.
«Τους το διάβασα, τους το αφηγήθηκα, και πραγματικά συγκινήθηκα όταν είδα ότι τα παιδιά το είχαν κατανοήσει το κείμενο. Ζήτησα να μου το αναδιηγηθούν και είδα ότι ήταν πλήρης η κατανόηση του κειμένου. Ακόμα, τους ζήτησα να ζωγραφίσουν εικόνες από το παραμύθι. Αυτές οι ζωγραφιές με εξέπληξαν για μια ακόμα φορά – τις έχω κρατήσει στο αρχείο μου, και σε παρουσιάσεις τις προβάλλω και αυτές», αναφέρει ο Κοσμάς Τσίναλης.
Από την παρουσίαση του παραμυθιού στο Δημοτικό Σχολείο Ριζού (φωτ.: αρχείο Κ. Τσίναλη)
Όλες οι παρουσιάσεις της ιστορίας του Θεόδωρου συνοδεύονται από διάφορα αντικείμενα που ο συγγραφέας έχει πάντα μαζί του: «Το αδράχτι της μητέρας μου, το γουδί, το δρεπάνι. Έχω μαζί μου το κορκότον και το πλιγούρι, την άνοιξη είχα μαζί και τα κοκκύμελα, για να τους δείξω τι είναι τελοσπάντων αυτό το “κοκκύμελο”. Έχω ακόμα και κάποια άλλα αντικείμενα, μινιατούρες γεωργικών εργαλείων που είχε φτιάξει ο πατέρας μου πριν από πολλά, πολλά χρόνια. Όλα αυτά τα παρουσιάζω στα παιδιά και βλέπω το ενδιαφέρον που δείχνουν από τις ερωτήσεις που κάνουν για πράγματα που ίσως δεν έχουν ξαναδεί ποτέ».
Από την ιστορία, εξηγεί ο Κοσμάς Τσίναλης, τα παιδιά εντυπωσιάζονται από το γεγονός ότι ο Θόδωρος βρήκε τη λύρα στο σεντούκι της γιαγιάς. Τους ενδιαφέρει ακόμα η σχέση της γιαγιάς, που παραμένει ακόμα ένα αγαπητό πρόσωπο, με το παιδί. «Και επίσης εντυπωσιάζονται με τα αντικείμενα, τα πιάνουν, τα επεξεργάζονται, ρωτάνε», καταλήγει.
Κάθε παρουσίαση συνοδεύεται από αντικείμενα που περιγράφονται στο βιβλίο
Όταν η κουβέντα φτάνει στο μέλλον της ποντιακής διαλέκτου, τονίζει τις ενθαρρυντικές προσπάθειες που γίνονται – όπως αυτή στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας με τα τμήματα εκμάθησης. «Και να σας πω και το όνειρό μου; Ελπίζω ότι στο προσεχές μέλλον η ποντιακή διάλεκτος, με διάφορους τρόπους, με διάφορα πρότζεκτ που ήδη γίνονται από άξιους συναδέλφους, θα μπει και μέσα στα σχολεία», λέει.
Από το σεντούκι των ιστοριών του Κοσμά Τσίναλη ετοιμάζεται να… βγει και ένα δεύτερο βιβλίο. Τ’ αρκουδόπον και το αρκουδοπούλι ο τίτλος του, και η κυκλοφορία του ίσως γίνει μέσα στο χειμώνα. Τα δε σχέδιά του για τον Θόδωρο δεν σταματούν στην πρώτη περιπέτεια. «Υπάρχουν διάφορες σκέψεις, θέλω κάποια στιγμή να τον στείλω και στην πατρίδα. Εγώ Τουρκία έχω πάει επτά φορές, αλλά στον Πόντο δεν αξιώθηκα να πάω», σημειώνει.
Στο τέλος του βιβλίου υπάρχει εικονογραφημένο γλωσσάρι
Και μπορεί να αισθάνεται άνετα μέσα στη σχολική αίθουσα, ωστόσο το να γράψει ένα παραμύθι στην ποντιακή διάλεκτο ήταν ένα στοίχημα που έβαλε με τον εαυτό του. Κάνοντας «ταμείο», θεωρεί ότι αυτό που μένει στον ίδιο είναι ψυχικός πλούτος, που έρχεται και από την επαφή με ανθρώπους της Αψάλου από τους οποίους άντλησε πληροφορίες.
«Άλλωστε, η ιστορία μας πρέπει να μείνει, κι εμείς πρέπει όσο μπορούμε να προσπαθήσουμε να την κρατήσουμε. Καμιά φορά λέω στους μαθητές μου ότι αν η ιστορία μας είναι ένα δέντρο, οι ρίζες είναι η παράδοσή μας. Και πρέπει να τις φροντίζουμε όσο μπορούμε αυτές τις ρίζες για να είναι ζωντανές. Άμα είναι ζωντανές αυτές, θα είναι ζωντανό και το δέντρο», λέει.
Την εικονογράφηση του παραμυθιού υπογράφει η Σοφία Τσοπλακτσόγλου
Φύσει αισιόδοξος άνθρωπος, ο Κοσμάς Τσίναλης εμπνέεται και από την ιστορία της γιαγιάς του της Ασήμως, της Μικρασιάτισσας που «ήρθε κοπέλα 22 χρονών από την πατρίδα, από την περιοχή της Νικομήδειας, από ένα χωριό του Ατά Παζάρ». Η γιαγιά του διηγούταν πόσο δυσκολεύτηκε στην Ελλάδα, έχοντας χάσει γονείς, αδέρφια, συγγενείς, μόνη σε ένα ξένο περιβάλλον.
«Παρ’ όλα αυτά, ακόμα και στα 86 της χρόνια, όταν άκουγε τη μουσική του καρσιλαμά σηκωνόταν να χορέψει. Αυτό εμένα μου έχει διδάξει πάρα πολλά πράγματα, και με συγκινεί. Έδειχνε ένα σεβασμό και μια αγάπη για τη ζωή που νομίζω ότι ήταν κάτι ξεχωριστό. Έβλεπαν τη ζωή σαν δώρο, την αγαπούσαν και τη σέβονταν», καταλήγει.
- Το βιβλίο Ο Θόδωρον και το κοκκύμελον κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αφοί Κυριακίδη. Την εικονογράφηση έκανε η Σοφία Τσοπλακτσόγλου. Στο συνοδευτικό CD συμμετέχουν οι: Κοσμάς Τσίναλης (αφήγηση), Σοφία Αϊνατζή (γιαγιά), Διογένης Αϊνατζής (Θόδωρον και Κοκκύμελον).
