Η «χαμένη» Ελλάδα του Πόντου… Μια Ελλάδα που πόνεσε, δάκρυσε, μάτωσε, όσο καμιά άλλη. Που ταπεινώθηκε, χωρίς να χάσει ποτέ την αξιοπρέπειά της, που υποτάχτηκε παραμένοντας ελεύθερη, που ακολούθησε το δρόμο της προσφυγιάς, από τα παράλια του Άξενου Πόντου, που με τη δραστηριότητά της τον μετονόμασε Εύξεινο, μέχρι τα βάθη της Ασίας, που επιμένει να ζει, να δημιουργεί και πάν’ απ’ όλα, τα ήθη και τις παραδόσεις της να συντηρεί και να καλλιεργεί….
Ο Πόντος, πριν καταστραφεί τόσο βάρβαρα από τον χάρτη, μα όχι από τις καρδιές μας, υπήρξε πηγή αστείρευτη πνεύματος και πολιτισμού. Στάθηκε τόπος όπου οι Έλληνες διέπρεψαν, δημιούργησαν.
Αναφέρεται ότι, την εποχή των Μεγάλων Κομνηνών, χτίστηκαν στον Πόντο 3.000 περίπου χριστιανικές εκκλησίες με ωραίες τοιχογραφίες, περίτεχνες αγιογραφίες και πλούσια διακόσμηση, καλλιτεχνικά μωσαϊκά και θαυμαστές μικρογραφίες, που συνέχιζαν αδιάπτωτα τη βυζαντινή παράδοση. Η μικρογραφική τέχνη, ιδιαίτερα στον Πόντο, έφτασε κατά τον 14ο αιώνα σε τέτοια ακμή, ώστε ο ξένος μελετητής Strzygowski να την συγκρίνει με τη μικρογραφική τέχνη των μαθητών της σχολής του Giotto (Τζιόττο) στην Ιταλία, και μάλιστα να τη βρίσκει και ανώτερη.
Μεγάλη ανάπτυξη, επίσης, παρουσίασαν η αστρονομία, η φυσική και τα μαθηματικά. Στη Σχολή των Θετικών Επιστημών της Τραπεζούντας σπούδαζαν μαθητές που έρχονταν να φοιτήσουν σ’ αυτήν από την ίδια την Κωνσταντινούπολη και την Αρμενία. Τα μοναστήρια του Πόντου, εξάλλου, τον 13ο και 14ο αιώνα, ήταν σχολεία σοφίας. Εκεί καλλιεργούνταν τα μαθηματικά και η αστρονομία, γιατί η Εκκλησία θεωρούσε τις επιστήμες αυτές, πριν ακόμα από την Αναγέννηση στη Δύση, βοηθητικές της θεολογίας και της φιλοσοφίας.
Μάλιστα, «ακρόπολη των Μοναστηριών», η περιώνυμη Ιερά Μονή Παναγίας Σουμελά, διατηρεί ακόμα τη λάμψη της στη συλλογική ποντιακή μνήμη, η δε ετήσια πανήγυρίς της τα τελευταία χρόνια λαμπρύνεται με την παρουσία του Οικουμενικού Πατριάρχη, μια ακόμα απόδειξη της δυναμικής του ποντιακού ελληνισμού.
Τέκνα του Πόντου εκλεκτά καλλιέργησαν τις επιστήμες και διατήρησαν την ελληνική παιδεία, την τέχνη και τον πολιτισμό, διακρίθηκαν και διακρίνονται στις τέχνες και την κοινωνική ζωή του τόπου μας, ικανοί δε Πόντιοι Ιεράρχες κατεκόσμησαν και κατακοσμούν την Εκκλησία μας.
Η συμβολή του ποντιακού κράτους της Τραπεζούντας για τη διατήρηση και ακτινοβολία της ορθοδοξίας και του ελληνικού πολιτισμού στην περιοχή της βορειοανατολικής Μικρασίας υπήρξε μεγίστη. Και τα δύο αυτά εθνικά στοιχεία διαφυλάχθηκαν με τιτάνιους αγώνες και θυσίες, αρχικά απέναντι στη φράγκικη πλημμυρίδα των Σταυροφόρων και, στη συνέχεια, απέναντι στη σελτζουκική και τουρκική επέκταση και τη συνακόλουθη απειλή της αφομοίωσης.
Ο ιστορικός Joinville δίκαια ονομάζει την Τραπεζούντα «η βαθιά Ελλάδα», ενώ ο βυζαντινός ιστορικός Λαόνικος Χαλκοκονδύλης, τον 15ο αιώνα, αναφέρεται με θαυμασμό στην Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας αποκαλώντας την «ηγεμονία Ελλήνων και εις τα ήθη και δίαιταν τετραμμένη των Ελλήνων»!
Αλλά ήρθαν μέρες δύστηνες και φοβερές όταν ο τουρκικός εθνικισμός, καθοδηγούμενος από τον γερμανικό μιλιταρισμό και ενισχυόμενος από τον Εθνικό Διχασμό, ξερίζωσε του Πόντου τον ελληνισμό και σκόρπισε, όσους γλίτωσαν τη σφαγή, στα πέρατα του κόσμου, με αγιάτρευτο στη μνήμη τους τον πόνο της χαμένης ευτυχίας και ζωντανή την ελπίδα και τη θέληση της δημιουργίας.
Σήμερα, 100 περίπου χρόνια μετά το ποντιακό ολοκαύτωμα, ζουν στην Ελλάδα 1.500.000 περίπου Έλληνες ποντιακής καταγωγής, ενσωματωμένοι λειτουργικά στην ελληνική κοινωνία και κατέχοντας σημαντικές θέσεις σ’ όλους τους κλάδους της πνευματικής, επιστημονικής και επαγγελματικής ζωής της χώρας. Στις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης και τις εξορίες της Σιβηρίας ζουν ακόμη 1.000.000 Έλληνες Πόντιοι, 500.000 από τους οποίους διατηρούν με περηφάνεια την ποντιακή μητρική τους γλώσσα. Άλλο μισό εκατομμύριο Ποντίων βρίσκεται διεσπαρμένο σε Αυστραλία, Αμερική, Ευρώπη και Αφρική.
Δίπλα σ’ αυτούς στέκονται, με μια αξιοπρέπεια κερδισμένη από τον πόνο, χιλιάδες Πόντιοι της Τουρκίας, που με χαρακτηριστικό πείσμα διατηρούν, ως ζωντανή θύμηση της καταγωγής τους, την ποντιακή γλώσσα – κάποιοι υποστηρίζουν και τη θρησκεία τους, κρυφά, μέσα στα σπίτια τους.
Η μακραίωνη και περιπετειώδης ιστορική πορεία του ποντιακού ελληνισμού παραμένει διαρκής πρόκληση εθνικής ευθύνης και εθνικής ενότητας, υπόμνηση εθνικής αυτογνωσίας και πρόσκληση ενεργοποίησης της ιστορικής μνήμης. Γιατί λαοί χωρίς ιστορική μνήμη είναι δέντρο χωρίς ρίζες… Λαοί που ξεχνούν το παρελθόν τους είναι «καταδικασμένοι» να το επαναλάβουν, με ακόμα μεγαλύτερες καταστροφές, κάτι για το οποίο, βεβαίως, ουδείς ξένος θα ευθύνεται!
† Ο Σύρου Δωρόθεος Β΄
- Αναδημοσίευση από την εφ. δημοκρατία.
