Του Βασίλη Τσενκελίδη*
Οι Έλληνες της Σοβιετικής Ένωσης παρακολουθούσαν ανέκαθεν τις εξελίξεις στη μητέρα πατρίδα. Τα βασικά γεγονότα στην ελληνική ιστορία είχαν επηρεάσει τον πνευματικό κόσμο των αποκομμένων από τον εθνικό κορμό Ελλήνων, που παρακολουθούσαν βήμα-βήμα την πορεία του αγώνα κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ιδιαίτερη ευαισθησία στα εθνικά θέματα είχαν οι Έλληνες φοιτητές των σοβιετικών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, που μεταπολεμικά και για αρκετές δεκαετίες κατάφερναν σε δύσκολες συνθήκες να τιμούν τις ένδοξες στιγμές της ελληνικής ιστορίας.
Το 1922 δημιουργήθηκε η Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών. Ο παρευξείνιος ελληνισμός είχε αποκοπεί από τον βασικό εθνικό κορμό και έπρεπε να ακολουθήσει τη μοίρα όλων των υπόλοιπων λαών του απέραντου κράτους. Όμως ό,τι και να γινόταν γύρω τους, οι Έλληνες δεν μπορούσαν να τραβήξουν τα βλέμματά τους από τον Νότο των Βαλκανίων, όπου κυριαρχούσαν η ελληνική γλώσσα και ο ελληνικός πολιτισμός.
Ο αγώνας του ελληνικού στρατού στην ψυχή κάθε Έλληνα όπου γης
Με πόνο δέχτηκαν οι σοβιετικοί Έλληνες την επίθεση των ιταλικών στρατευμάτων κατά της Ελλάδας, και με μεγάλη ικανοποίηση το θρυλικό ΟΧΙ στις 28 Οκτωβρίου 1940. Με ανυπομονησία περιμένανε τις ειδήσεις από το μέτωπο. Η κάθε νίκη του ελληνικού στρατού ήταν και προσωπική νίκη του κάθε Έλληνα, από τον Εύξεινο Πόντο μέχρι την Άπω Ανατολή. Ακόμα και οι αδικαιολόγητα φυλακισμένοι ή εξορισμένοι Έλληνες των μακρινών περιοχών της Ασίας άφηναν στην πονεμένη τους ψυχή μέρος για να σκεφτούν το δοκιμαζόμενο Έθνος.
Η συντριπτική νίκη στο Αλβανικό Μέτωπο είχε εμψυχώσει τους Έλληνες της Σοβιετικής Ένωσης, ενώ η προέλαση του γερμανικού στρατού έφερε και πάλι τη θλίψη. Οι Έλληνες όμως δεν μπορούσαν να ζουν σκλαβωμένοι. Ένα ξεχωριστό παράδειγμα για την νεολαία των Ελλήνων και άλλων λαών που ζούσαν δίπλα τους αποτέλεσαν οι νέοι ήρωες Μανώλης Γλέζος και Απόστολος Σάντας τη νύχτα της 30ης προς 31η Μαΐου 1941, όταν κατέβασαν τη σημαία των Γερμανών από την Ακρόπολη.
Ρωσικό γραμματόσημο προς τιμήν του Μανώλη Γλέζου
Στις 22 Ιουνίου του 1941 τα χιτλερικά στρατεύματα πέρασαν τα σύνορα της Σοβιετικής Ένωσης. Πολλοί σοβιετικοί πολίτες ελληνικής καταγωγής είχαν καταταχθεί στο στρατό, αρκετοί από αυτούς εθελοντικά. Ο υπόλοιπος πληθυσμός που διατηρούσε την ελληνική υπηκοότητα πήρε μέρος στο αντάρτικο κίνημα κατά των Γερμανών.
Στις περιοχές όπου δεν είχαν φθάσει τα γερμανικά στρατεύματα όλοι, ανεξαρτήτως εθνικής καταγωγής, συνέβαλαν με κάθε δυνατό τρόπο στο να καταπολεμηθεί ο εχθρός. Οι Έλληνες ποτέ δεν προσπάθησαν να κρατήσουν απόσταση από τους γειτονικούς λαούς. Όλοι μαζί δοκιμάστηκαν από την τρομοκρατία της εξουσίας, ειδικά επί των ημερών του Στάλιν, αλλά και όλοι μαζί έπρεπε να πολεμήσουν τον εισβολέα.
Πατριωτικές ανησυχίες Ελλήνων φοιτητών
Περνούσαν τα χρόνια και ο πόλεμος τελείωσε. Η νίκη κατά της ναζιστικής Γερμανίας μετά το 1945 γιορταζόταν με ιδιαίτερη λαμπρότητα. Οι Έλληνες, εκτός από τις ημερομηνίες στο σοβιετικό εορτολόγιο, διατηρούσαν ζωντανά στη μνήμη τους τα ηρωικά γεγονότα στην Ελλάδα.
Τη δεκαετία του 1960 οι περισσότεροι Έλληνες είχαν αποδεχθεί τη σοβιετική υπηκοότητα και τους δόθηκε η δυνατότητα να σπουδάζουν στα Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα. Έγινε πιο εύκολη και η μετακίνηση στην επικράτεια της χώρας. Οι κεντρικές πόλεις γέμισαν από Έλληνες φοιτητές.
Έλληνες φοιτητές στο Κράσνονταρ, 1990 (αρχείο Β. Τσενκελίδη)
Η δυνατότητα να σπουδάζουν στη μητρική γλώσσα είχε χαθεί από το 1938, όταν αποφασίστηκε το κλείσιμο όλων των ελληνικών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. Όμως η δίψα για γνώση χαρακτήριζε πάντα τους Έλληνες. Οι φοιτητές διαφόρων ειδικοτήτων και σχολών μετά την παρακολούθηση των μαθημάτων τους προσπαθούσαν να ακολουθήσουν την παλιά παράδοση και μαζεύονταν για τα παρακάθια, τα οποία με το χρόνο πήραν μορφή γλεντιών με ελληνικά μουσικά όργανα και παραδοσιακούς χορούς.
Παύλος Αλεξιάδης (κλαρίνο), Γιάννης Ταρασίδης (λύρα), στην ελληνική εθνική γιορτή, 1990 (αρχείο Β. Τσενκελίδη)
Οι οργανωτές των εκδηλώσεων ήταν πάντα υπό την παρακολούθηση της κρατικής ασφάλειας. Ευτυχώς από το 1956 και μετά ήταν αδύνατο να πας φυλακή για λόγους… λανθασμένης καταγωγής. Οι νέοι σπουδαστές της δεκαετίας του 1970 έβαλαν τον θεμέλιο λίθο στις εθνικές δραστηριότητες των συμπατριωτών τους. Από τη δεκαετία του ’80 και μετά οι εκδηλώσεις γίνονται σε μόνιμη βάση, παντού όπου υπάρχει το ελληνικό στοιχείο.
Εμείς, οι φοιτητές εκείνης της εποχής, μεταλαμπαδεύσαμε την εθνική φλόγα στην επόμενη γενιά των Ελλήνων των Δημοκρατιών που δημιουργήθηκαν μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης. Ο εορτασμός της Ημέρας του ΟΧΙ ήταν και είναι σημείο αναφοράς για τους Έλληνες ανά τον κόσμο. Και φέτος σε όλες τις γωνιές της πρώην ΕΣΣΔ θα γιορταστεί η μέρα της εθνικής ενότητας μέσα από το θρυλικό ΟΧΙ.
*Ο Βασίλης Τσενκελίδης είναι ιστορικός και δημοσιογράφος που έζησε μεγάλο μέρος της ζωής του στο Κράσνονταρ της νότιας Ρωσίας.