Ένα οδοιπορικό του Αθανάσιου Ε. Καραθανάση, Ομότιμου Καθηγητή του ΑΠΘ, στη Γη του Πόντου, σε ελληνικές πατρίδες με ένδοξο παρελθόν που γέννησαν και ανάθρεψαν άξιους ανθρώπους.
Συνέχεια από Οδοιπορικό στον Πόντο μέρος Α’
Επόμενος σταθμός στο ταξίδι στον Πόντο η Τρίπολη (Tirebolu), που έλαβε το όνομά της στην αρχαιότητα ακόμη από την συνένωση τριών πόλεων, ήτοι της Ισχουπόλεως, της Αργύριας και της Φιλοκάλειας. Μπρος στο λιμάνι ένα βυζαντινό φρούριο προστάτευε την πόλη που πριν την Ανταλλαγή το ρωμέικο στοιχείο γνώρισε το μαρτύριο του λευκού θανάτου, καθώς τον Ιανουάριο του 1917 εκατοντάδες Ρωμηοί οδηγήθηκαν σε αφιλόξενα μέρη. Όσοι επέζησαν επέστρεψαν στην πόλη τους, για να την εγκαταλείψουν οριστικά το 1923.
Το κάστρο στην παραλία της Τριπόλεως
Οι Τριπολίτες φημίζονταν για τα πλούτη τους, λέγεται μάλιστα ότι αυτήν την αίσθηση υπεροχής μετέφεραν και με την εγκατάστασή τους στην Ελλάδα. – Η ελληνική συνοικία ήταν στην ανηφόρα πάνω από τον κεντρικό δρόμο με σωζόμενα τα Μαυρίδεια Εκπαιδευτήρια και με εγκαταλελειμμένα τα περισσότερα Ρωμέικα σπίτια. Το 2009 συνάντησα Τούρκους φοιτητές της Αρχιτεκτονικής να τα μελετούν.
Η Τραπεζούντα
Συνεχίσαμε το ταξίδι μας με κατεύθυνση την Τραπεζούντα. Ο εθνικός δρόμος που ενώνει τις ποντιακές πόλεις είναι τα τελευταία χρόνια ταχείας κυκλοφορίας, δεξιά λόφοι κατάφορτοι από φουντουκιές και αριστερά ο απέραντος Εύξεινος Πόντος. Φθάσαμε έτσι στην Τραπεζούντα που εκτείνεται στους πρόποδες των Ποντιακών Άλπεων. Λέγεται ότι πήρε το όνομά της γιατί είναι κτισμένη πάνω σε τραπεζοειδή βράχο. Πάνω από την πόλη το Μίθριο όρος, από εκεί οι Μύριοι του Ξενοφώντος αντίκρυσαν τον Εύξεινο και περιχαρείς αναφώνησαν το «θάλαττα-θάλαττα», καθώς, θαλασσοπόροι, όπως είναι οι Έλληνες, μπορούσαν να ξαναβρούν τον δρόμο που οδηγούσε στην πατρίδα, αφού περιπλανήθηκαν σε άγνωστους τόπους επί μήνες μετά την τυχοδιωκτική τους περιπέτεια. Αυτή η πόλη έμεινε στην ιστορία ως πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντος των Μεγαλοκομνηνών που αλώθηκε το 1461 από τον Μωάμεθ τον Πορθητή, άντεξε ελεύθερη δηλαδή μία μακρά περίοδο από το 1204 έως το 1461. Το λιμάνι της, η Δαφνούντα, γνωστό παλαιά γιατί βρισκόταν στον «Δρόμο του Μεταξιού», η Αγιά Σοφιά, ξακουστή για τις τοιχογραφίες της, κτισμένη από τον Μανουήλ Α΄ τον Κομνηνό τον 13ο αι., που τον Νοέμβριο του 2013 έγινε τζαμί.
O Ναός της Αγίας Σοφίας Τραπεζούντος
Στην παραλία που έχει επεκταθεί βρίσκεται το περιώνυμο Φροντιστήριο Τραπεζούντος, που είχε ιδρυθεί το 1689, πιο ψηλά το κάστρο των Κομνηνών, η βίλλα Καπαγιαννίδη στον λόφο Σογιούκ, στο κέντρο της πόλεως η Παναγία Χρυσοσκέπαστη, σήμερα τζαμί (Fatih Buyuk Camii, το τζαμί δηλ. του Μεγάλου Πορθητή), ο Άγιος Ευγένιος, τζαμί και αυτός σήμερα, με ονομασία Yeni Cuma Camii, δηλ. τζαμί της Παρασκευής. Στο κέντρο της πόλης η Τράπεζα Φωστηρόπουλου, το κτήριο του Ελληνικού Υποπροξενείου, το μέγαρο Θεοφυλάκτου, όπου σήμερα το Λαογραφικό Μουσείο, η Τράπεζα Καπαγιαννίδη, το κτήριο της Μέριμνας Ποντίων Κυριών, που σήμερα στεγάζει την Λέσχη της τοπικής ποδοσφαιρικής ομάδας.
Ο Άγιος Ευγένιος Τραπεζούντος
Προσκύνημα στην Παναγία Σουμελά
Ανεβήκαμε στην Παναγία Σουμελά, στις ποντιακές Άλπεις βρίσκεται η Επτάκωμη Σάντα, που δεν επισκεφθήκαμε, ξακουστή για το αντάρτικό της, επισκεφθήκαμε την Ματσούκα (Macka), το Στενό των Βυζαντινών, είδαμε τον θρυλικό ποταμό Πυξίτη, το γεφύρι της Τρίχας. Η Παναγία Σουμελά, εξωραϊσμένη πια, δέχεται χιλιάδες Μουσουλμάνους επισκέπτες καθημερινά. Προσκυνήσαμε στην χάρη Της, κατεβήκαμε χαμηλότερα, στο εκκλησάκι της Αγίας Βαρβάρας, που είχαν κρύψει φεύγοντας οι μοναχοί τα κειμήλια της Παναγίας Σουμελά ελπίζοντας να επιστρέψουν. Το 1930 πήγαν οι μοναχοί, που τα βρήκαν και τα έφεραν αρχικά στην Αθήνα και μετέπειτα το 1955 στην Παναγία Σουμελά στο Βέρμιο.
Η Παναγία Σουμελά
Ύστερα επισκεφθήκαμε το Uzun Göl, Μακριά Λίμνη, όπου βρήκαμε παλιούς φίλους από το ταξίδι μας το 2009, τον Μουσταφά τον μεγάλο και τον μικρό, που τράνεψε και «κάμνει δουλειές στο σπίτι». Όλοι τους ποντιόφωνοι, τα γνήσια δηλαδή ποντιακά.
Τελικά εν συνόψει αυτές είναι οι εντυπώσεις μας από την Τραπεζούντα. Η Αγιά Σοφιά που έγινε τζαμί και δίπλα της κτίζεται τέμενος, η απορία μας τι απέγινε η μεγάλη οικογένεια Καπαγιαννίδη σαν έφυγε το 1922, η άλλη απορία μας από πού είδαν την θάλασσα οι Μύριοι του Ξενοφώντος, από το Μίθριο ή την Ζάγανα, πού βρίσκονταν οι μονές του Αγίου Ιωάννου του Σωτήρος, του Αγίου Φιλίππου, του Αγίου Φωκά του Σεβαστού, του Αγίου Θεοδώρου του Γαβρά και άλλων. Άρα γε θα εξακολουθήσουν να μιλούν τα ωραία ποντιακά τους οι δικοί μας στα 29 ποντιόφωνα χωριά, θα ξανακλάψουν οι νέες γενιές των Ποντίων επισκεπτόμενες τα μέρη των δικών τους, όπως ο οδηγός του λεωφορείου κ. Ευγένιος; Άρα γε θα μας δώσει υγεία και δύναμη ο Πανάγαθος και η Παναγία Σουμελά να επισκεφθούμε τα μέρη αυτά και να χορέψουν οι αδελφοί μας Πόντιοι στο Γεφύρι της Τρίχας, έξω από την Ματσούκα, όπως φέτος στις 5 Μαΐου 2014, οπότε η παλαιά φίλη κ. Ισαβέλλα Φωτιάδου μαζί με άλλους Ποντίους χόρεψε την «σέρα», υπό τους ήχους της λύρας του μέγιστου λυράρη κ. Νίκου (Λάκη) Βασιλειάδη, που ήλθε μαζί μας σ’ αυτό το ατελεύτητο ταξίδι.
Η Τραπεζούντα άλλαξε κι αυτή, όπως όλος ο Πόντος, τα τελευταία χρόνια, αλλά προς το χειρότερο κατά την άποψή μας. Πού είναι η Τραπεζούντα, αυθεντική και αρχοντική, που γνωρίσαμε προ δεκαπενταετίας!
Από τα Κοτύωρα στα αρχαία Θεμίσκυρα
Στον γυρισμό, αφήνοντας την Τραπεζούντα, επισκεφθήκαμε τα Κοτύωρα, τουρκιστί Ορντού, με τον ναό της Υπαπαντής να σώζεται και να ατενίζει τον Εύξεινο Πόντο και δίπλα η Ψωμιάδειος Σχολή, από την οποία δεν σώζεται τίποτε σήμερα, παρά μόνο κάτι πέτρες, ενθύμια παλαιών μεγαλείων. Η Υπαπαντή έχει μετατραπεί σε πολιτιστικό κέντρο.
Ο Ναός της Υπαπαντής Κοτυώρων
Η πόλη είναι πανέμορφη και τα ρωμέικα σπίτια, άλλα διατηρημένα και άλλα καταρρέοντα (ευτυχώς λίγα), δείχνουν τον πλούτο των Ελλήνων κατοίκων της. Δεν μπορέσαμε να δούμε το κτήριο της Καρυπιδείου Σχολής, ούτε τον άλλο ναό μας, αυτόν του Αγίου Νικολάου. Από τα Κοτύωρα, προς τα δυτικά πηγαίνοντας, συναντά κανείς την Φάτσα, που σήμερα έχει πληθυσμό στην πλειονότητά του Αλεβήδες, αντίθετους στον πρωθυπουργό Ερντογάν, φιλελεύθερους ανθρώπους και ευγενείς. Οι δικοί μας, οι Φατσαλήδες, οι περισσότεροί τους εγκαταστάθηκαν στην Κατερίνη. Ακολουθεί η Οινόη που ήλθαν οι Ρωμιοί κάτοικοί της με την Ανταλλαγή στην Οινόη της Καστοριάς.
Η ελληνική συνοικία
Έξω από την πόλη ένα τεράστιο, μάλλον καλαίσθητο άγαλμα, παριστάνει την Αμαζόνα, αφού, κατά την μυθολογία εδώ έζησαν οι Αμαζόνες. Είναι τα αρχαία Θεμίσκυρα.
Καβάκ, Χάβζα και Αμάσεια
Από εκεί κατεβήκαμε προς την Αμάσεια, αφού περάσαμε την μαρτυρική πόλη Καβάκ, που οι περισσότεροι Ρωμηοί κάτοικοί της χάθηκαν κατά την Γενοκτονία. Τα αυτά υπέστησαν και οι Ρωμηοί της κοντινής Χάβζας. Το τοπίο είναι σκληρό, άγονο, χωρίς τις ατελείωτες πλαγιές με τις φουντουκιές και την καλλιέργεια τσαγιού. Η Αμάσεια μαγευτική και την κάμνει πιο όμορφη ο γαλήνιος ποταμός Ίρις.
Ο ποταμός Ίρις
Στα βόρεια της πόλης η ελληνική γειτονιά θλιβερή αντίθεση με τα αναπαλαιωμένα σπίτια των Τούρκων. Την πόλη προστατεύει ένα βυζαντινό τείχος και στους γύρω λόφους οι λαξευτοί τάφοι των Μυθριδατών. Η ψυχή πετρώνει σαν βλέπει τα Δικαστήρια της Ανεξαρτησίας, αυτά που από τον Αύγουστο ως τον Οκτώβριο του 1921 έστειλαν στην αγχόνη Ρωμηούς και Αρμενίους κληρικούς και λαϊκούς. Ο Ίρις λέγεται ότι έγινε κατακόκκινος από το αίμα των αθώων θυμάτων. Εδώ ήταν μητροπολίτης (1908-1921) ο εκ των Πρωτομαστόρων του Μακεδονικού Αγώνος Γερμανός Καραβαγγέλης. Οι σημερινοί Τούρκοι έχουν κάμει ένα Μουσείο όπου αναπαριστούν την Αμάσεια του τέλους του 19ου αι., με πολλές παραλείψεις.
Μικρογραφία της Αμάσειας του τέλους του 19ου αιώνα
Κάπου στο κέντρο δηλώνουν ότι υπήρχαν ο ελληνικός και αρμενικός ναός. Δεν βρήκαν, φαίνεται, τον Άγιο Χαράλαμπο και τον Άγιο Βασίλειο, ούτε τα δύο ρωμέικα σχολεία. Στο ταξίδι μας προ δεκαπενταετίας εκεί στην δεξιά όχθη του ποταμού βρήκα σε ένα παλαιοπωλείο βιβλία ελληνικά, κανδήλια, σταυρούς και άλλα εκκλησιαστικά σκεύη, προφανώς λεία από την λεηλασία ελληνικών οικιών και ναών.
Στην Σαμψούντα, η Αγία Τριάδα… γήπεδο μπάσκετ, στο όνομα της ανάπτυξης
Από εκεί οδεύσαμε προς την Σαμψούντα, όπου διανυκτερεύσαμε σε ένα πολυτελές ξενοδοχείο. Και γράφω τούτο, ότι προ δεκαπενταετίας μέναμε σε ένα ξενοδοχείο με παλαιά επίπλωση, δίπλα του ένα καλντερίμι και ένα παμπάλαιο τραμ να το διασχίζει. Τώρα έχουν αλλάξει τα πάντα: δρόμοι φαρδείς, μετρό, πολυτελή ξενοδοχεία και καταστήματα, πλούσιος φωτισμός. Η τουρκική κυβέρνηση έριξε το βάρος της στην Σαμψούντα και το λιμάνι της υποβαθμίζοντας αυτό της Τραπεζούντας. Αλλαγή παντού, όπως, για παράδειγμα, οι παλαιές αποθήκες του μεγαλεμπόρου Ρωμηού από την Καππαδοκία Ανταβάλογλου, που αναπαλαιώθηκαν από το Υπουργείο Πολιτισμού με κομψά καταστήματα και πεζόδρομο. Αυτό το απόγευμα στην Σαμψούντα είχαμε την τύχη να μας ξεναγεί ο αφοσιωμένος Αμισινός (Σαμψουνταίος) και πιστός συνοδοιπόρος στα ταξίδια μας κ. Θωμάς Περ. Αλεξιάδης, που εξέδωσε βιβλίο για την πατρίδα του, αλλά και ένα άλλο για την Πάφρα. Ήλθαν και δύο Τούρκοι φίλοι του ασχολούμενοι με την ιστορία της πόλης τους και μαζί τους περιηγηθήκαμε τα ημέτερα μέρη, δηλαδή το σχολείο, το σπίτι του Παπά, το διπλανό σχολείο μας.
Και η Αγία Τριάδα μας που ξέρουμε από τις φωτογραφίες; Την κατεδάφισαν και στην θέση της έφτιαξαν γήπεδο μπάσκετ για τους μαθητές των σχολείων.
Κομψό το κτήριο, και αναπαλαιωμένο, που στέγαζε την Λέσχη των Ελλήνων, που ανήκε στην οικογένεια Πορτοκάλογλου και ένα πλήθος ελληνικών σπιτιών αναπαλαιωμένων από πλούσιους Τούρκους της Σαμψούντας.
Αρχίσαμε το μεγάλο ταξίδι μας προς την Κωνσταντινούπολη διασχίζοντας από την κάτω πλευρά της την Παφλαγονία και περάσαμε από την Μερζιφούντα. Επισκεφθήκαμε, έτσι, το παλαιό σχολείο Anatolia, που ίδρυσαν οι Αμερικανοί για τους Έλληνες και Αρμενίους, προπαγάνδα δηλαδή, και που μετά την Ανταλλαγή μεταφέρθηκε στην Θεσσαλονίκη, το γνωστό σε όλους μας Κολλέγιο Ανατόλια. Εδώ και λίγα χρόνια οι Τούρκοι έχουν αναπαλαιώσει το κυρίως κτήριο, όπου στεγάζεται σήμερα Τεχνικό Λύκειο. Διδάσκαλοι και μαθητές μάς εδέχθησαν φιλοφρόνως.
Το ανακαινισμένο κτήριο του Κολλεγίου Ανατόλια
Ακριβώς απέναντι, εγκαταλειμμένο αντέχει στον χρόνο ένα μεγάλο σχετικά κτήριο, προφανώς το Οικοτροφείο, που στην κορυφή του ένα σκουριασμένο ρολόι θυμίζει παλαιές δόξες. Παραδίπλα ένα άλλο παράρτημα του κυρίως σχολείου. Στο κέντρο της πόλης ο ναός της Αγίας Βαρβάρας, που δυστυχώς δεν είδαμε.
Αυτό ήταν το ταξίδι μας στον Πόντο. Αλησμόνητο, αλλά με αισθήματα πίκρας για ό,τι χάθηκε το 1922, γι’ αυτά που άλλαξαν τα τελευταία χρόνια και αλλοιώνουν το ελληνικό τοπίο. Μόνη παρηγοριά που μας αφήνουν να προσκυνήσουμε την Παναγία Σουμελά και να ανάψουμε ένα κεράκι στην χάρη Της αφού οι νυν κατέχοντες έχουν παραχωρήσει ένα χώρο για το άναμμα των κεριών. Ας έχουμε την προστασία Της!
Κείμενο, φωτογραφίες: Αθ. Ε. Καραθανάσης, Ομότιμος Καθηγητής του ΑΠΘ.
- Στο κείμενο διατηρήθηκε η ορθογραφία του γράφοντος.
Διαβάστε ακόμα:
Οδοιπορικό στον Πόντο αποκλειστικά στο pontos-news.gr (φωτό) – Μέρος Α΄
